نوع مقاله : مقاله پژوهشی
عنوان مقاله English
نویسندگان English
Social capital, a key conceptual tool in the modern era for management, governance sustainability, political order, and national security in political systems, including multi-ethnic and multicultural ones, refers to collective cohesion, social support, and mutual trust and confidence. In such societies, social capital leads to the emergence of in-group and out-group identities. Iran, with its culturally diverse and ethnically varied structure, has its cultural identity tied to ethnic affiliations in the contemporary world. The primary goal of this study is to examine the impact of social capital indicators on ethnic identity affiliations through empirical review and meta-analysis for the period 2005–2024. From a population of 39 scientific documents in Iranian sources, 22 were selected for final analysis and evaluation using purposive non-probabilistic sampling. The software used was CMA2, with Cohen’s d and Fisher’s F statistical tests. The results indicate a significant impact of social capital on ethnic identity affiliation in Iran’s provinces, with an effect size of 44%. In-group social capital (social cohesion, ethnic social affiliation, and social support) increases ethnic identity affiliation, while out-group social capital (social participation, generalized social trust, and religious affiliation) reduces it. Given Iran’s ethnic and cultural diversity, social capital plays a constructive and fundamental role in strengthening ethnic identity and affiliation, enhancing inter-ethnic interaction and cohesion.
کلیدواژهها English
مقدمه و طرح مسئله
قومگرایی، بهمثابه نگرش و رفتاری تبعیضآمیز بر عملکرد افراد طی تعاملات بینفرهنگی و در کشورهای چند قومیتی عمل میکند (علیزادهاقدم و همکاران، 139۳: 57) و این امر تحت تأثیر سرمایه اجتماعی[1] است. ناهمگونی فرهنگی، ویژگی لاینفک سرزمین ایران بهلحاظ تاریخی بوده و بهتناسب ساختار جغرافیایی، اقوام باورهای فرهنگی مختص خود را دارند (عشایری و جهانپرور، 1400: 407). در این میان، ایران رنگینکمانی از اقوام و مذاهب را در خود جای داده که هزاران سال تاریخ و فرهنگ این کشور را شکل میدهد (مسعودنیا، مهرابی و کیانی، 1393: 166). هویت قومی احساس تعلق فرد به یک گروه قومی است که میراث فرهنگی، ارزشها و منشهای خاص خود را دارند (قبادی، 1402: 118). اقتصاددان معروف لوری،[2] مفهوم سرمایه اجتماعی را در دهه 1970 کشف کرد و بعد از ایشان؛ نویسندگان، متفکران و فیلسوفانی ازجمله زیمل، دورکیم و مارکس وبر،[3] به ریشه، منشأ و کارکردهای چندگانه سرمایه اجتماعی بهلحاظ جامعهشناختی پرداختند (Westlund and Adam, 2010: 71; Portes, 2000: 12).
دورکیم، سرمایه اجتماعی را مختص جامعه مکانیکی میداند که هویت قومی شدیدی دارد. در این ساختار اجتماعی، بافت قبیلهای، هنجارهای سنتی، مشارکت درونگروهی، اعتماد بنیادین نسلی-نیاکان و تعلق عمیق به سرزمین، خاک و خون؛ از چندپارگی، انفکاک و تمایز ممانعت میکند. ابنخلدون[4] این شرایط را با مفهوم عصبیت اجتماعی تبیین و تشریح کرده است. عصبیت[5] حاصل سرمایه اجتماعی است که گروههای قومی-نژادی در اثر همجواری سرزمینی، خون، خاک و ازدواج درونگروهی به آن دست مییابند که دفاع مشترک را خلق میکند. پیر بوردیو[6] سرمایه را از بعدی عمیق، غنی و جنبههای وسیع بررسی کرده و بین سه بعد سرمایه اجتماعی، اقتصادی و اجتماعی، ارتباطی چندجانبه برقرار کرده است. علاوه بر آن، کلمن (1988) از نخستین متفکرانی است که بحثهای نظری جامعهشناسی در محور سرمایه اجتماعی را شروع کرده. علاوه بر آن پاتنام در تحلیل و تبیین سرمایه اجتماعی، مباحث برجسته و نوینی را داشته (Putnam, 1993: 100) و آن را در خلق شبکهها، تعامل و انسجام اجتماعی مهم دانسته است.
درباره مسائل قومی؛ سرمایه اجتماعی به دو بعد درونگروهی و برونگروهی تقسیم میشود. سرمایه اجتماعی درونگروهی بر روابط عمودی، اعتماد سنتی، شبکه سلسلهمراتبی و سرمایه اجتماعی برونگروهی به تعامل فراقومی، هویت جمعی و اعتماد تعمیمیافته اشاره دارد. درکل؛ مهمترین مفاهیم مرکزی سرمایه اجتماعی، نهادینه شدن اعتماد، شبکه و تعامل متقابل در اجتماع قومی است. این سرمایهها بهعنوان ذخایر اجتماعی، امکان دستیابی به سود متقابل مانند درآمد، اشتغال، رشد اقتصادی بالا، سطح تحصیلات، سلامت اجتماعی بهتر، منازعه و خشونت کمتر و رفتارهای اخلاقی(Husen, Tim and Khalid, 2017: 10; Widmalm, 2005: 15) را ممکن میسازد.
بحثهای مربوط به سرمایه اجتماعی و هویت قومی، در سطح محلی و بینالمللی، مورد توجه سیاستهای اجتماعی قرار گرفته است. محققان و سیاستمداران با رویکردهای مختلف روی ارتباط میان سرمایه اجتماعی و قومیت تأکید کردند. این همان شبکههای جمعی است که از سهیم شدن افراد و گروه در ارزشهای عمومی حاصل میشود. در این مسئله، هدف اصلی پرداختن به تجارب گروههای اقلیت قومی است. سرمایه اجتماعی، روی هویت قومی تأثیر داشته و باعث میشود که آنها بر روابط درونگروهی، تقویت الگوهای قومی و فرهنگی خود بیشتر تأکید کنند(Reynolds, 2005: 31) .
بهرغم اهمیت مسئله قومی در ایران؛ توجه به وضعیت سرمایه اجتماعی امری حیاتی است. ایران کشوری است که در آن اقوام گوناگون زندگی میکنند. یک قرن از تشکیل دولت ملی مدرن میگذرد، اما همچنان انواع گویشها و لهجههای محلی در سراسر این سرزمین به حیات خود ادامه میدهند و بهدلیل زندگی اقوامی چون فارس، ترک، لر، بلوچ، ترکمن و اعراب در جوار یکدیگر و در چارچوب جغرافیایی سیاسی واحد، به جامعه چند قومی معروف گشته است. در این جامعه چند قومی، هویت قومی از مهمترین هویتهای جمعی است که سبب شناسایی و تمایز افراد از یکدیگر میشود. برجسته شدن هویت قومی و برتری یافتن آن بر هویت ملی، همواره دغدغههای مرتبط با انسجام اجتماعی ملی، امنیت ملی، حکمرانی سیاسی و آینده سرزمینی ایران بوده است. جامعه ایران، از هویت چندگانه اقوامی ساخته شده است که زمینههای تاریخی، مشاهیر اجتماعی، سنن و آدابورسوم دینی-فرهنگی، حوادث یکسان روزگار، آنها را نسبت به هویت و امنیت ملی متعهدتر، حساستر و با تدبیر و هوشیارتر کرده است. مهمترین پل ارتباطی بین اقوام ایرانی و هویت آنها؛ سطحی از سرمایه اجتماعی است که مانع از تفرق، تنش، خشونت و منازعه بینقومی میشود. بر این اساس هدف، پرسش و فرضیهها عبارتنداز:
هدف اصلی: هدف اصلی پژوهش مطالعه تأثیر شاخصهای سرمایه اجتماعی بر تعلقات هویت قومی است.
پرسش اصلی: آیا بین سرمایه اجتماعی و مؤلفههای آن با تعلقات هویت قومی رابطه معناداری وجود دارد؟
فرضیه اصلی: بهنظر میرسد بین سرمایه اجتماعی و مؤلفههای آن با تعلقات هویت قومی رابطه معناداری وجود دارد.
۱. مبانی نظری
مبانی نظری شامل سه بخش مهم مفاهیم اصلی، پیشینه تجربی داخلی و چارچوب نظری است که در ادامه به آنها اشاره شده است.
۱-۱. مفاهیم اساسی
در این قسمت به تعریف مفاهیم اساسی ازجمله سرمایه اجتماعی، هویت قومی و مؤلفههای آن اشاره شده است.
ـ سرمایه اجتماعی: سرمایه اجتماعی در جامعه برای حمایت جمعی، رفاه اجتماعی، انسجام اجتماعی و تعهدات متقابل در رسیدن به هدف جمعی، حیاتی بوده (Portes and Landolt, 1996) و شامل حمایتهای اجتماعی است که از تعامل مستقیم افراد گروهی قومی بهدست میآید. پیامدهای آن دسترسی به منابع اجتماعی، اقتصادی و سیاسی سهولت در حل نیازها، کاهش خطرات اجتماعی و حفظ ارزشها و هنجارهای جمعی است. مهمترین مفهوم سرمایه اجتماعی، هنجارهای اجتماعی است که در بستر آن اعتماد، مشارکت، انسجام، حمایت و تعلق اجتماعی؛ توسعه و تحقق مییابد. این شاخص چندین مؤلفه اصلی دارد:
ـ همبستگی اجتماعی: همبستگی اجتماعی، وحدت، سلامت و یکپارچگی گروه را تعیین میکند. این همبستگی عنصر اصلی تداوم حیات اجتماعی بوده و بر اخلاقیات مشترک مبتنی است (امیری شیراز، عباسی و رحمانی، 1400: 18). تلاش برای بقا، انسجام اجتماعی، حفظ هویت قومی و صیانت از آن، باعث تعلق اجتماعی قومی و وفاداری بیشتر اعضای آن در برابر گروه غیرخودی میشود. همکاری گسترده گروه قومی، در جایی بیشتر است که شدت انسجام و همبستگی میانقومی بالاست، در این حالت مرزهای قومی از طریق سرمایه اجتماعی حفظ شده و عصبیت اجتماعی قومی مانع از همجوشی فرهنگی و تعامل میانفرهنگی میشود.
ـ حمایت اجتماعی: حمایت به وجود پشتیبانی، دفاع و تأمین نیازهای عاطفی - اجتماعی ناشی از سرمایه اجتماعی اشاره دارد که در اثر تماس و ارتباط بینگروهی در دایره اجتماعی نزدیکان مانند خانواده، دوستان نزدیک و اعضای صمیمی شکل میگیرد (Vaughan and Crossley: 2014: 5).
ـ مشارکت اجتماعی: مشارکت اجتماعی به همکاری داوطلبانه گروههای قومی در امور مدنی اشاره داشته (خوشفر و میرزاخانی، 1395: 5) و درباره همکاری متقابلی است که هدفهای مشترک جمعی را در قالب هنجارها، شبکه و اعتماد چندجانبه؛ پیگیری کرده و اجازه میدهد مردم با همدیگر از مسیرهایی که برای خلق چیزهای خوب اجتماعی، ممکن است، مشتاقانه بهصورت جمعی تعامل کنند. این عمل با عنصر یاریگری، تعاون و همیاری اجتماعی بالا نمایان میشود (Brehm and Rahn, 1997: 60).
ـ اعتماد اجتماعی تعمیمیافته: اعتماد ابعاد مختلفی ازجمله اعتماد به صداقت و درستی، پایبندی بر اصول اخلاقی، اعتماد به کارایی، کارآمدی و توانایی اجرای وظایف محوله و ترجیح منافع جمعی بر منافع فردی است. اعتماد از دو منبع یعنی هنجارهای معامله متقابل و شبکههای مشارکت مدنی برمیخیزد که همکاری متقابل را تسهیل میکند (امیری شیراز، عباسی و رحمانی، 1400: 18). این اعتماد تعمیمیافته به توسعه و انتشار اعتماد از سطحی محدود، قومی و درونگروهی به اجتماع خارج از دایره و فضای خصوصی-قومی و شبکههای میانگروهی-قومی اطلاق میشود که نقش مهمی در خلق تعلقهای جمعی داشته و منافع جمعی-کلان و اکتسابی را بر منافع فردی-خرد، قومی، انتسابی و خویشاوندسالاری ترجیح میدهد.
ـ تعلق اجتماعی قومی: تعلق اجتماعی، مجموعه عواطفی است که در جریان شکلگیری شخصیت فرد ازسوی جامعه و عناصر جامعهپذیرکننده، شکل میگیرد و نشانه حس دلبستگی، وابستگی، وفاداری و تعلقخاطر فرد به آن هویت بوده و باعث همبستگی، انسجام و گردهمایی میشود و فرد خود را بخش جداییناپذیر از آن جمع میداند (بیدل و محمودزاده، 1391: 48).
ـ تعلق دینی: دین مجموعهای از قواعد، اصول، معیارها و مناسک الهی است که انسان برای رسیدن به فضایل اخلاقی آن را انجام میدهد. تعلق دینی به وابستگی فرد به آرمان، اندیشه و باورهای دینی اشاره دارد که به خلق هویت دینی منجر شده و از گرایش به مسائل قومی ممانعت کرده و هویتهای کلان و جمعی را بر مسائل فردی–شخصی در اولویت قرار میدهد.
ـ هویت قومی: هویت پاسخ فرد به چیستی و کیستی است. هویت قومی را بر بنیاد شناسه فرهنگی ازجمله زبان، مذهب، آدابورسوم و پیشینه تاریخی تعریف میکنند که افراد با تمام یا برخی جنبههای هویتی یک گروه پیوند مییابند (جعفرزاده و حیدری، 1396: 69). منظور از هویت قومی، میزان آگاهی، وفاداری و گرایش افراد به نمادهای قومی چون زبان، مذهب، آداب و مناسک و مفاخر فرهنگی است (مسعودنیا، مهرابی و کیانی، 1393: 44). هویت قومی، امری تاریخی-زیستی است که فرد آن را با کهنالگوهای جمعی از نیاکان فرهنگی خود به ارث میبرد. تداوم هویت قومی با خود تعلق اجتماعی، آرامش، احساس امنیت و امکان زیستن را در جامعه بهوجود میآورد. بهطوریکه از احساس آنومی، بیگانگی اجتماعی و بحرانهای روانی جلوگیری میکند، بر این اساس دستاوردهای قومی و حفظ آن در راستای تحکیم با امنیت عمومی و ملی جامعه؛ امری الزامی و ضروری برای تمامی فرهنگها، ازجمله جوامع چندفرهنگی و دارای ساختار قومی است.
۲. پیشینه تجربی پژوهش
سرمایه اجتماعی نقش مهم و عمدهای در هویت قومی ایران داشته است. مطالعاتی ازجمله الگوسازی ساختاری عوامل فرهنگی، اجتماعی و سیاسی تأثیرگذار بر همگرایی بینقومی در شهر اهواز (باقری، نواح و شجاعی برجویی، 1401)؛ بررسی جامعهشناختی نقش عوامل سیاسی و اجتماعی (طرحوارههای قومیتی) مؤثر بر ایجاد همگرایی قومی در میان گروههای قومی ساکن شهر اهواز (صفایی، بهیان و جهانبخش، 1400)؛ بررسی تأثیر سرمایه فرهنگی، سرمایه اجتماعی و احساس محرومیت نسبی بر هویت قومی (بادهدوست، ۱۴۰۰)؛ بررسی تأثیر سرمایه اجتماعی بر هویت قومی کارکنان وظیفه در ایران (جهانفر، طالبپور و معدنی، ۱۴۰۰)؛ بررسی رابطه سرمایه اجتماعی با میزان هویت جمعی (هزارجریبی و لهراسبی، 1390) همبستگی اجتماعی در گروههای قومی: مطالعه موردی استان گلستان (ملکی، 1386)؛ بررسی عوامل داخلی مؤثر بر هویت قومی و هویت ملی در میان اعراب شهرستان اهواز (لهساییزاده، مقدس و تقوینسب، ۱۳۸۸) و نقش سرمایه اجتماعی در روابط بینقومی و هویت ملی (رضایی و احمدلو، ۱۳۸۴) تأثیر سرمایه اجتماعی و مؤلفههای آن بر هویت قومی را با روش و رویکرد استقرایی-پیمایشی تبیین و تحلیل کردهاند. دراینباره 22 سند علمی صورت گرفته که بهطور خلاصه مهمترین اسناد پیمایشی مرتبط با فراتحلیل کمی (پیمایشی بودن، استفاده از ابزار پرسشنامه، وجود حجم نمونه و جامعه آماری، ضریب همبستگی معنادار و روایی و پایایی) در جدول 1 ارائه شده است.
جدول 1. پیشینه پژوهش
|
نویسنده (سال) |
قومیت |
ابزار و روش |
استان |
حجم نمونه |
شیوه نمونهگیری |
رشته نویسنده |
مقدار ضریب همبستگی |
گروه مورد بررسی |
نوع مقاله |
|
باقری، نواح و شجاعیبرجویی (1401) |
عرب |
پرسشنامه+پیمایش |
خوزستان |
384 |
خوشهای چندمرحلهای |
جامعهشناسی |
185/0 |
شهروندان |
مقاله پژوهشی |
|
صفایی، بهیان و جهانبخش (1400) |
عرب |
پرسشنامه+پیمایش |
خوزستان |
384 |
خوشهای چندمرحلهای |
جامعهشناسی |
333/0 |
شهروندان |
مقاله پژوهشی |
|
بادهدوست (۱۴۰۰) |
کرد |
پرسشنامه+پیمایش |
اسلامآباد غرب |
۳۹۰ |
خوشهای چندمرحلهای |
جامعهشناسی |
۵۰۵/۰ |
شهروندان |
رساله ارشد |
|
جهانفر، طالبپور و معدنی (۱۴۰۰) |
کلی |
پرسشنامه+پیمایش |
سراسر کشور |
۳۰۰ |
خوشهای چندمرحلهای |
جامعهشناسی |
۴۲۰/۰ |
کارکنان وظیفه |
مقاله پژوهشی |
|
سلطانی (۱۳۹۹) |
عرب |
پرسشنامه+پیمایش |
اهواز |
۳۵۰ |
خوشهای |
علوم اجتماعی |
۴۳۶/۰ |
همه افراد قوم عرب شهر اهواز |
رساله ارشد |
|
موسوی (۱۳۹۹) |
فارس و عرب |
پرسشنامه+پیمایش |
کل کشور |
۳۸۴ |
تصادفی |
علوم اجتماعی |
۵۲۶/۰ |
مردم فارس و عرب |
رساله ارشد |
|
باصری، عباسیان و کریمی (1396) |
کرد |
پرسشنامه+پیمایش |
آذربایجان غربی |
100 |
تصادفی |
مدیریت بحران |
۶۱۸/۰ |
خبرگان دانشگاهی و اداری |
مقاله پژوهشی |
|
مریدیان پیردوستی و اعظمآزاده (۱۳۹۶) |
لر |
پرسشنامه+پیمایش |
لرستان |
۳۳۶ |
چندمرحلهای |
علوم اجتماعی |
۲۳۹/۰ |
شهروندان ۱۸ سال و به بالا |
رساله ارشد |
|
نامداری (1396) |
لر |
پرسشنامه+پیمایش |
نورآباد |
۳۸۴ |
تصادفی ساده |
علوم اجتماعی |
۴۵۱/۰ |
سنین ۶۰_۲۰ سال ساکن شهر نورآباد |
مقاله کنفرانسی |
|
شیانی و احمدپور (1396) |
مازنی |
پرسشنامه+پیمایش |
رشت |
381 |
خوشهای چندمرحلهای |
علوم اجتماعی |
۳۳۴/۰ |
شهروندان شهر رشت |
مقاله پژوهشی |
|
علیزاده اقدم (۱۳۹۳) |
ترک |
پرسشنامه+پیمایش |
تبریز |
۳۷۶ |
طبقهای متناسب با حجم و تصادفی ساده |
علوم اجتماعی |
۴۵۱/۰ |
دانشجویان دانشگاه تبریز |
مقاله پژوهشی |
|
سرور، موسوی و باقری کشکولی (۱۳۹۳) |
ترک و کرد |
پرسشنامه+پیمایش |
ارومیه |
۳۷۵ |
تصادفی |
جغرافیای سیاسی |
۶۳۰/۰ |
۳۷۵ نفر از ساکنان شهر ارومیه |
مقاله پژوهشی |
|
اسکندری (1392) |
فارس |
پرسشنامه+پیمایش |
ارسنجان |
400 |
تصادفی |
علوم اجتماعی |
۳۶۶/۰ |
شهروندان |
رساله ارشد |
|
جعفری (۱۳۹۲) |
فارس |
پرسشنامه+پیمایش |
گلستان |
۳۸۳ |
خوشهای چندمرحلهای |
علوم اجتماعی |
221/0 |
ترکمنهای استان گلستان |
رساله ارشد |
|
محمدی (۱۳۹۱) |
کرد |
پرسشنامه+پیمایش |
کردستان و سنندج |
۳۸۰ |
طبقهبندی تصادفی |
جامعهشناسی |
۴۵/۰ |
دانشجویان دانشگاه کردستان |
رساله ارشد |
|
اعظمی (۱۳۹۱) |
لر و لک |
پرسشنامه+پیمایش |
کوهدشت |
۳۸۳ |
خوشهای چندمرحلهای |
علوم اجتماعی |
196/۰ |
همه افراد (۲۰-۶۰) ساله شهر کوهدشت |
رساله ارشد |
|
راد و هاشمی (۱۳۹۱) |
کرد |
پرسشنامه+پیمایش |
مهاباد |
۳۵۶ |
تصادفی طبقهای |
جامعهشناسی |
۲۳۹/۰ |
دانشجویان بومی |
مقاله پژوهشی |
|
قادرزاده و شفیعینیا(1390) |
کرد |
پرسشنامه+پیمایش |
کردستان |
385 |
خوشهای چندمرحلهای |
علوم اجتماعی |
۳۹۳/۰ |
زنان 18 تا 45 ساله شهر سنندج |
مقاله پژوهشی |
|
هزارجریبی و لهراسبی (1390) |
نامشخص |
پرسشنامه+پیمایش |
تهران |
334 |
تصادفی طبقهای |
علوم اجتماعی |
۴۴۷/۰ |
دانشگاه علامه دانشجویان |
مقاله پژوهشی |
|
ملکی (1386) |
فارس |
پرسشنامه+پیمایش |
گلستان |
200 |
تصادفی |
علوم اجتماعی |
۲۲۱/۰ |
شهروندان |
مقاله پژوهشی |
|
لهساییزاده، مقدس و تقوینسب (۱۳۸۸) |
عرب |
پرسشنامه+پیمایش |
اهواز |
۳۸۴ |
خوشهای چندمرحلهای و تصادفی |
جامعهشناسی |
۵۱۷/۰ |
اعراب زن و مرد بین سن ۱۸ تا ۶۵ سال |
مقاله پژوهشی |
|
رضایی و احمدلو (۱۳۸۴) |
ترک و کرد |
پرسشنامه+پیمایش |
تبریز و مهاباد |
۶۵۰ |
تصادفی |
علوم اجتماعی |
۲۴/۰ |
جوانان |
مقاله پژوهشی |
مأخذ: یافتههای تحقیق.
۳. نوآوری پژوهش
هویت قومی مسئله مهم جامعه ایرانی در عصر حاضر تلقی میشود. بهاینترتیب با مطالعات داخلی و مرور پیشینه به کمک محققان سازمانی-دانشگاهی و اساتید، تأثیر سرمایه اجتماعی بر هویت قومی مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. با توجه به حجم بالای پژوهش؛ عدم انسجام نظری و تجربی یافته و نتایج قابلتعمیم آنها؛ در تحقیق حاضر قصد بر آن است تا با مرور سیستماتیک و ابزار cma2 تأثیر سرمایه اجتماعی بر هویت قومی در 22 سند پژوهش بررسی و اندازه اثر نهایی آن برآورد شود.
۴. چارچوب نظری پژوهش
در این بخش، رابطه و تأثیر سرمایه اجتماعی بر هویت قومی تحلیل شده است.
۴-۱. نظریه سرمایه اجتماعی و هویت قومی
سرمایه اجتماعی با سهیمسازی اعتماد و ارزشهای جمعی و میراث تاریخی میان گروههای اجتماعی و فرهنگی رخ میدهد (Chris, Ojukwu and Onifade, 2013: 91). طبق ادعای سرمایه اجتماعی، مردم تعامل خود را از طریق اشتراکگذاری ارزشها و هنجارها، تنظیم میکنند. پیر بوردیو با طبقهبندی سرمایه به اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نمادین؛ نابرابری را امری ساختاری دانسته است. هر طبقه با داشتن سطحی از سرمایههای فوق، بهدنبال سلطه نمادین خود بر اقلیتهاست. اقلیتها همان گروههای دارای سرمایه پایین و طبقههای حاشیهای شده از ساختار اجتماعی هستند که باعث فاصله اجتماعی میان آنها میشود. گاهی این نابرابری به تنشها و خشونت قومی، مهاجرت اقلیتها و ناآرامیهای قومی منجر شده است. درصورتیکه میزان مشارکت مدنی اقوام در ساختار اجتماعی تقویت شود، از طریق انسجام، اعتماد و تعامل گروهی، رفتارهای رادیکال قومی کاهش مییابد
.(Reynolds, 2005: 16) بهزعم هلمز، مرزهای نمادین ناشی از سرمایه اجتماعی به نژادپرستی فرهنگی[7] منجر میشود، نژادپرستی فرهنگی به باورهای اجتماعی و آداب و رسومی در جامعه قومی اشاره دارد که در آن میزان اتحاد، انسجام و سرمایه اجتماعی یک هویت قومی، درصدد غلبه، سلطه و استعمار هویت قومی اقلیت، مهاجر و دارای سرمایههای ضعیف است. بر این مبنا، فرضیه نژادپرستی فرهنگی، رنگ، نژاد و هویت قومی سفید را الگوی رایج قومی تلقی کرده (Brondolo etal., 2012: 21) و طبق مدل نظری پیر بوردیو به خشونت فرهنگی منجر میشود. در جوامع چندقومی و اقلیت قومی، سرمایه اجتماعی در حال فرسایش است. این امر به انزوای اجتماعی، منجر میشود، زیرا اعتماد بهعنوان عاملی چسبدهنده، از بین رفته و اقوام همدیگر را طرد میکنند (Etzioni, 2001: 80). اسلانر[8] (۲۰۰۲)، تأکید میکند که «خلق سرمایه اجتماعی در جوامع همگن قومی بسیار راحت و حفظ آن در جوامع چندقومی، بسیار دشوار است، افراد در جوامع چندقومی به درون گروه خود اعتماد بیشتری داشته و با افراد متفاوت از خود، کمتر تعامل کرده و به آنها اعتماد میکنند». خصلتهای اجتماعی-فرهنگی ازجمله تکیه بر باورهای قومی، اعتماد کم، تنش اجتماعی، نابرابری قومی، نابرابری نمادین، خشونت نمادین، انسجام درونقومی-خانوادگی، کنشهای عاطفی و جمعگرایی عمودی از مسائل شایع در جوامع چندقومی است که سرمایه اجتماعی محدود و سنتی دارد (Wilton, 1998: 61). اینگونه جوامع را تریاندیس، جمعگرایی عمودی مینامد که با تقسیم گروه خودی و غیرخودی زندگی میکنند و بهشدت بر تعامل درونگروهی، سلسلهمراتب و صمیمیت با گروه خودی در مقابل غریبه تأکید دارند (ذوالفقاری، عشایری و کشاورز، 1401: 142).
درنهایت میتوان گفت با کاهش سرمایه اجتماعی (اعتماد، مشارکت و انسجام ضعیف)، هویت گروهی مورد تهدید واقع شده و از مشارکت مدنی اجتناب میشود که این برای جامعه و حفظ ثبات سیاسی بسیار خطرناک است. جوامع چند قومی که سرمایه اجتماعی ضعیفی دارند، به دیگران کمتر اعتماد کرده و منزوی میشوند، دوستان کمتری داشته و زمان کمتری برای معاشرت با دوستان و خانواده از هویت قومی دیگر، اختصاص میدهند. بهاینترتیب پیوندهای بین قومی ضعیفتری دارند. درنهایت باید گفت سرمایه اجتماعی (روابط اجتماعی درونگروهی و برونگروهی)، نقش مهمی در هویت قومی ایفا میکند.
با توجه به مباحث فوق و ادبیات نظری؛ الگوی نظری زیر برای مطالعه رابطه بین ساختار سرمایه اجتماعی و تعلقات هویت قومی در ایران ترسیم شده است.
۵. روش تجزیه و تحلیل
در این تحقیق از فراتحلیل کمی بهره گرفته شده است. فراتحلیل برآورد اندازه اثر مطالعات در یک واحد اصلی است که با ارجاع به مقالات منتشره، سال پژوهش، متغیرهای معنادار با وابسته ارزیابی میشود. برای دریافت و جمعآوری مقالات از سایت نورمگز، سیویلیکا، ایرانداک و مگایران با کلیدواژه «سرمایه اجتماعی و هویت قومی» در بازه زمانی 1384 الی 1403، با حجم نمونه 39 تحقیق شناسایی و بعد از کنترل از حیث روشی، اعتبار، روایی و یافتههای علمی، تعداد 22 سند وارد نرمافزار شده و اندازه اثر نهایی هر پژوهش و اثر نهایی کل با فرمول فیشر و کوهن برآورد شده است.
۶. یافتههای پژوهش
یافتههای تحقیق در دو دسته توصیفی و تحلیلی ارزیابی شده است.
۱-۶. روش توصیفی
- 45 درصد از پژوهش به روش خوشهای، 40 درصد به روش تصادفی ساده و 15 درصد به روش طبقهای انجام گرفته است.
- جامعه آماری 70 درصد پژوهش شهروندان عمومی؛ 20 درصد دانشجویان؛ 5 درصد کارکنان سازمان و 5 درصد خبرگان و کارشناسان تخصصی هستند.
- هویت قومی مورد مطالعه 35 درصد کرد، 15 درصد فارس؛ 15 درصد ترک؛ 15 درصد لر؛ 15 درصد عرب و 5 درصد مازنی هستند.
- نوع سند پژوهش: 55 درصد مقاله پژوهشی؛ 40 درصد رساله کارشناسی ارشد و 5 درصد مقاله کنفرانسی است.
۲-۶. روش تحلیلی
۶-۲-۱. تأثیر سرمایه اجتماعی بر هویت قومی
در این بخش، یافتههای حاصل از فراتحلیل به تفکیک مطالعات ارائه شده است.
- اندازه اثر کل پژوهش
جدول 2. اندازه اثر مطالعات
|
نویسندگان و سال |
گزارش آماری |
||||
|
Effect Size |
Lower |
Upper |
Z |
Sig |
|
|
باقری و همکاران (1401) |
185/0 |
131/0 |
197/0 |
561/10 |
000/0 |
|
جهانفر و همکاران (1400) |
420/0 |
076/0 |
281/0 |
836/5 |
000/0 |
|
صفایی و همکاران (1400) |
333/0 |
112/0 |
180/0 |
016/3 |
000/0 |
|
بادهدوست (۱۴۰۱) |
۵۰۵/۰ |
۴۲۷/۰ |
۵۷۵/۰ |
۹۳۹/۱۰ |
000/0 |
|
سلطانی (۱۳۹۹) |
۴۳۶/۰ |
076/0 |
281/0 |
836/5 |
000/0 |
|
موسوی (۱۳۹۹) |
۵۲۶/۰ |
۴۵۰/۰ |
۵۹۵/۰ |
۴۱۱/۱۱ |
000/0 |
|
باصری و همکاران (1396) |
۶۱۸/۰ |
۲۵۱/۰ |
۴۰۱/۰ |
۰۳۷/۸ |
000/0 |
|
مریدیان پیردوستی و اعظمآزاده (۱۳۹۶) |
۲۳۹/۰ |
۱۳۵/۰ |
۳۳۷/۰ |
۴۴۷/۴ |
000/0 |
|
نامداری (1396) |
۴۵۱/۰ |
۳۶۸/۰ |
۵۲۷/۰ |
۴۸۵/۹ |
000/0 |
|
شیانی و احمدپور (1396) |
۳۳۴/۰ |
۲۴۲/۰ |
۴۲۰/۰ |
۷۵۳/۶ |
000/0 |
|
علیزاده اقدم (۱۳۹۳) |
۴۵۱/۰ |
۳۶۷/۰ |
۵۲۸/۰ |
۳۸۵/۹ |
000/0 |
|
سرور و همکاران (۱۳۹۳) |
۶۳۱/۰ |
۵۶۶/۰ |
۶۸۸/۰ |
۳۳۲/۱۴ |
000/0 |
|
اسکندری (1392) |
۲۲۱/۰ |
۱۲۴/۰ |
۳۱۴/۰ |
۳۸۰/۴ |
000/0 |
|
جعفری (۱۳۹۲) |
۴۵۰/۰ |
۳۶۶/۰ |
۵۲۷/۰ |
۴۲۴/۹ |
000/0 |
|
محمدی (۱۳۹۱) |
۱۹۵/۰ |
۰۹۷/۰ |
۲۹۰/۰ |
۸۵۱/۳ |
000/0 |
|
اعظمی (۱۳۹۱) |
۲۳۹/۰ |
۱۳۸/۰ |
۳۳۵/۰ |
۵۷۹/۴ |
000/0 |
|
راد و هاشمی (۱۳۹۱) |
۳۹۳/۰ |
۳۰۵/۰ |
۴۷۴/۰ |
۱۱۸/۸ |
000/0 |
|
قادرزاده و شفیعینیا (1390) |
۴۴۷/۰ |
۳۵۷/۰ |
۵۲۹/۰ |
۷۵۰/۸ |
000/0 |
|
هزارجریبی و لهراسبی (1390) |
۵۱۷/۰ |
۴۴۰/۰ |
۵۸۷/۰ |
۱۷۰/۱۱ |
000/0 |
|
ملکی (1386) |
۲۲۱/۰ |
۰۸۵/۰ |
۳۴۹/۰ |
۱۵۴/۳ |
000/0 |
|
لهسائیزاده و همکاران (۱۳۸۸) |
۵۱۷/۰ |
۳۱۵/۰ |
۶۷۹/۰ |
۱۰۴/۸ |
000/0 |
|
رضایی و احمدلو (۱۳۸۴) |
۲۴۰/۰ |
۱۶۶/۰ |
۳۱۱/۰ |
۲۲۶/۶ |
000/0 |
مأخذ: یافتههای تحقیق.
نتایج نشان میدهد سرمایه اجتماعی در همه پژوهشها تأثیر معناداری بر تعلقات هویت قومی داشته، به این معنا که با افزایش میزان سرمایه اجتماعی، هویت قومی آنها افزایش مییابد.
۶-2-۲. تأثیر کل سرمایه اجتماعی بر تعلقات هویت قومی
جدول 3. اثر کل سرمایه اجتماعی بر تعلقات هویت قومی
|
گزارش آماری |
||||
|
Effect Size |
Lower |
Upper |
Z |
Sig |
|
442/0 |
394/0 |
434/0 |
468/35 |
000/0 |
مأخذ: همان.
مطابق نتایج جدول فوق، سرمایه اجتماعی بهطور مستقیم بر تعلقات هویت قومی تأثیر داشته و توانسته در 22 سند پژوهشی واردشده به نرمافزار CMA2 درمجموع 44 درصد از تغییرات آن را تبیین و پیشبینی کند.
۶-۲-۳. تأثیر مؤلفههای سرمایه اجتماعی بر هویت قومی
جدول 4. اثر مؤلفههای سرمایه اجتماعی بر تعلقات هویت قومی
|
ابعاد سرمایه اجتماعی |
گزارش آماری |
||||
|
Effect Size |
Lower |
Upper |
Z |
Sig |
|
|
اعتماد اجتماعی تعمیمیافته |
310/0- |
102/0- |
264/0- |
327/5- |
000/0 |
|
همبستگی اجتماعی |
229/0 |
017/0 |
193/0 |
151/13 |
000/0 |
|
حمایت اجتماعی |
198/0 |
152/0 |
202/0 |
056/4 |
000/0 |
|
مشارکت اجتماعی |
300/0- |
257/0- |
370/0- |
162/8- |
000/0 |
|
تعلق اجتماعی قومی |
287/0 |
144/0 |
452/0 |
120/4 |
000/0 |
|
تعلق دینی |
255/0- |
152/0- |
278/0- |
063/13- |
001/0 |
مأخذ: همان.
بر این اساس:
الف) رابطه مثبت و مستقیم:
- بین همبستگی اجتماعی و تعلقات هویت قومی رابطه معناداری وجود داشته و با افزایش همبستگی اجتماعی؛ تعلق به هویت قومی نیز تقویت میشود. مقدار ضریب اثر آن برابر با 229/0 است.
- بین تعلق اجتماعی قومی و تعلقات هویت قومی رابطه معناداری وجود داشته و با افزایش تعلق اجتماعی قومی؛ شدت تعلق به هویت قومی نیز بیشتر میشود. مقدار ضریب اثر آن برابر با 287/0 است.
- بین حمایت اجتماعی و تعلقات هویت قومی رابطه معناداری وجود داشته و با افزایش حمایت اجتماعی؛ تعلق به هویت قومی افزایش مییابد. مقدار ضریب اثر آن برابر با 198/0 است.
ب) رابطه منفی و معکوس:
- بین مشارکت اجتماعی و تعلقات هویت قومی رابطه معناداری وجود داشته و با افزایش مشارکت اجتماعی؛ از شدت گرایش و تعلق به هویت قومی کاسته میشود. مقدار ضریب اثر آن برابر با 300/0- است.
- بین اعتماد اجتماعی تعمیمیافته و تعلقات هویت قومی رابطه معناداری وجود داشته و با افزایش اعتماد اجتماعی؛ از شدت وابستگی و تعلق به هویت قومی کاسته میشود. مقدار ضریب اثر آن برابر با 310/0- است.
- بین تعلق دینی و تعلقات هویت قومی رابطه معناداری وجود داشته و با افزایش تعلق دینی؛ از شدت تمایل و تعلق به هویت قومی کاسته میشود. مقدار ضریب اثر آن برابر با 255/0- است.
۶-۲-۴. تأثیر جنسیت بر تعلقات هویت قومی
جدول 5. تأثیر جنسیت بر تعلقات هویت قومی
|
جنسیت |
تصادفی |
||
|
اندازه ترکیبی |
Z-value |
Sig |
|
|
زنان |
122/0 |
142/3 |
000/0 |
|
مردان |
140/0 |
102/7 |
000/0 |
|
اثر کل |
285/0 |
941/3 |
000/0 |
مأخذ: همان.
بین جنسیت و تعلق به هویت قومی رابطه معناداری وجود داشته و مقدار اثر آن برابر با 285/0 است، بهلحاظ جنسیت؛ میزان سرمایه اجتماعی در میان مردان با مقدار ضریب 140/0 بیشتر از زنان 122/0 بر هویت قومی آنها تأثیر داشته است.
۶-۲-۵. تأثیر نوع قومیت بر تعلقات هویت قومی
جدول 6. تأثیر نوع قومیت بر تعلقات هویت قومی
|
هویت قومی |
تصادفی |
|
||
|
اندازه ترکیبی |
Z-value |
Sig |
||
|
فارس |
158/0 |
262/4 |
000/0 |
|
|
ترک |
208/0 |
903/3 |
000/0 |
|
|
کرد |
267/0 |
621/6 |
000/0 |
|
|
مازنی |
160/0 |
051/7 |
000/0 |
|
|
لر (لک) |
221/0 |
213/12 |
000/0 |
|
|
عرب |
250/0 |
481/5 |
000/0 |
|
|
اثر کل |
172/0 |
200/7 |
000/0 |
|
مأخذ: همان.
بین نوع قومیت و تعلق به هویت قومی رابطه معناداری وجود داشته و مقدار ضریب تأثیر آن 172/0 است. همچنین سرمایه اجتماعی در میان گروهی قومی کرد (267/0) و عرب (250/0) بیشترین تأثیر را در گرایش به هویت قومی داشته است.
۶-۲-۶. تأثیر نوع گروه مورد مطالعه بر تعلقات هویت قومی
جدول 7. تأثیر نوع گروه مورد مطالعه بر تعلقات هویت قومی
|
نوع گروه |
تصادفی |
||
|
اندازه ترکیبی |
Z-value |
Sig |
|
|
شهروندان عمومی |
202/0 |
168/3 |
000/0 |
|
دانشجویان |
154/0 |
152/9 |
000/0 |
|
کارکنان سازمان |
189/0 |
402/21 |
000/0 |
|
اثر کل |
149/0 |
123/7 |
000/0 |
مأخذ: همان.
طبق نتایج جدول، بین نوع گروه مورد مطالعه و تعلق به هویت قومی رابطه معناداری وجود داشته و مقدار اثر آن برابر با 149/0 است. سرمایه اجتماعی در میان شهروندان عمومی (202/0) و کارکنان سازمان (189/0) بیشترین تأثیر را در گرایش به هویت قومی داشته است.
۷.جمعبندی و نتیجهگیری
سرمایه اجتماعی با وجود سابقه طولانی در تاریخ جوامع انسانی؛ همچنان از پرتکرار و الزامیترین ابزارهای زیستجمعی در جهان امروزی بهویژه در جامعه چند قومی-چند فرهنگی تلقی میشود. این سرمایه بهمثابه دارایی اجتماعی یک نظام حکمرانی سیاسی از طریق شبکههای اجتماعی و مبادله جمعی خلق شده و در اجتماع با تنوع قومی به توسعهمداری اجتماعی و کاهش تنش و خشونتهای قومی ختم میشود و از امکان تقابل گروههای قومیـمذهبی ممانعت میکند. هدف اصلی پژوهش مطالعه تأثیر ساختار سرمایه اجتماعی بر تعلقات هویت قومی در سطح کلان کشوری است. نتایج نشان میدهد که:
با افزایش سرمایه اجتماعی؛ تعلق به هویت قومی نیز تقویت یافته و گروههای قومی با همدیگر یکپارچگی، همگرایی و نزدیکی بیشتری پیدا میکنند. بهطوریکه میتوان این سرمایه اجتماعی را از نوع درونگروهی نامید. سرمایه اجتماعی درونگروهی میانقومی در جامعه بیشتر از سرمایه برونگروهی بوده است. مقدار این اثر مثبت و مستقیم است که در شکل زیر ترسیم شده است.
هرچه سطح سرمایه اجتماعی در میان اقوام و گروههای قومی حالتی عمومی و تعمیمیافته و برونگروهی داشته باشد؛ از انتشار خشونت قومی و تضاد اجتماعی میان آنها کاسته میشود. جامعه ایران با ساختاری چندقومی و دارای تکثر فرهنگی - قومی است. در سطح استانهای کشور، اقوام ایرانی با تکیه بر سرمایههای اجتماعی ضمن حفظ امنیت ملی، در مسائل سیاسی، فرهنگی و اجتماعی اعم از درونمرزی و برونمرزی در مسیر همگرایی، همدلی، همنوایی با هم قرار گرفتهاند و در سایه تدریج و توسعه ساختار سرمایه اجتماعی در استانهای کشور؛ اقوام ایرانی دچار انشقاق و تضاد اجتماعی نبوده و به یکپارچگی سیاسی، سرزمینی و انسجام ملی اهمیت ویژهای قائل هستند. زیستن جمعی هر قومی، تابعی از شدت سرمایه اجتماعی آن گروه قومی است که در قالب همیاری، تعاون، دفاع جمعی، همجوشی، ازدواجهای درونگروهی و تعامل اجتماعی و مشارکت، باعث توسعه هویتهای قومی میشود. سرمایه اجتماعی بهمعنای شبکهای از هنجار، اعتماد، باورها و الگوهای جمعی است که در سطح قومی، به تقویت هویتی قومی و بازتولید آن منجر میشود. این نتیجه با یافتههای پژوهشی باقری، نواح و شجاعی برجویی (1401)؛ جهانفر، طالبپور و معدنی (1400)؛ جعفری (۱۳۹۲)؛ محمدی (۱۳۹۱)؛ اعظمی (۱۳۹۱)؛ راد و هاشمی (۱۳۹۱)؛ قادرزاده و شفیعینیا (1390)؛ هزارجریبی و لهراسبی (1390)؛ ملکی (1386)؛ لهسائیزاده، مقدس و تقوینسب (۱۳۸۸) و رضایی و احمدلو (۱۳۸۴) همسو بوده و آنها را نیز تأیید کرده است. همچنین بین مؤلفههای سرمایه اجتماعی و گرایش به هویت قومی رابطه معناداری وجود دارد:
الف) تأثیر مثبت سرمایه اجتماعی بر تعلق به هویت قومی
- با افزایش همبستگی اجتماعی؛ گرایش به هویت قومی افزایش یافته و توانسته 22 درصد از تغییرات تعلق به هویت قومی را تبیین کند.
- هرچه شدت تعلق اجتماعی قومی بیشتر؛ به همان میزان تعلق به هویت قومی نیز بیشتر میشود. تعلق اجتماعی قومی در مدل مسیر پژوهش 28 درصد از تغییرات تعلق به هویت قومی را تبیین کرده است.
- با افزایش حمایت اجتماعی در میان اقوام؛ تعلق به هویت قومی شدت بیشتری مییابد. این متغیر توانسته 19 درصد از تغییرات تعلق به هویت قومی را پیشبینی کند.
بهطورکلی سه متغیر فوق را تحت عنوان مؤلفههای سرمایه اجتماعی درونگروهی میتوان نامید که در تقویت و تعلق به هویت قومی تأثیر بیشتری داشته است.
ب) تأثیر منفی سرمایه اجتماعی بر تعلق به هویت قومی
- با افزایش مشارکت اجتماعی از شدت گرایش به هویت قومی کاسته میشود. متغیر مشارکت اجتماعی توانسته 30- درصد از تغییرات تعلق به هویت قومی را پیشبینی کند.
- هرچه شدت اعتماد اجتماعی تعمیمیافته بین گروههای قومی بیشتر شده، از شدت تعلق به هویت قومی کاسته شده و توانسته 31- درصد از تغییرات تعلق به هویت قومی را پیشبینی کند.
- هرچه شدت تعلق و گرایش به دین بیشتر باشد، از شدت گرایش به هویت قومی کاسته میشود. متغیر تعلق دینی توانسته 25- درصد از تغییرات تعلق به هویت قومی را پیشبینی کند.
درنهایت مؤلفههای مشارکت اجتماعی؛ اعتماد اجتماعی تعمیمیافته و تعلق دینی را میتوان تحت عنوان مؤلفههای سرمایه اجتماعی برونگروهی نامید که از شدت تعلق به هویت قومی کاسته و بسترهای تعلق فراقومی، میانقومی و ملی را تقویت کرده است.
بر این اساس، سرمایه اجتماعی درونگروهی در سطح قومی، باعث تقویت هویت قومی افراد شده و بهجای تفرق و پراکندگی؛ آنها را در کنار هم نگه میدارد. این امر با سیاستگذاری سیاسی و فرهنگی میتواند در کارآفرینی قومی؛ دفاع از مرزهای سرزمینی و تولید تعصب فرهنگی-اجتماعی، مؤثر واقع شده و بهجای تضاد اجتماعی؛ به تقویت امنیت عمومی در ساختار جغرافیایی ایران منجر شود. میتوان گفت این یافته با نتایج پژوهشی صفایی، بهیان و جهانبخش (1400)؛ بادهدوست (۱۴۰۰)؛ سلطانی (۱۳۹۹)؛ موسوی (۱۳۹۹)؛ باصری، عباسیان و کریمی (1396)؛ مریدیان پیردوستی و اعظمآزاده (۱۳۹۶)؛ نامداری (1396) شیانی و احمدپور (1396)؛ علیزاده اقدم و همکاران (۱۳۹۳)؛ سرور، موسوی و باقری کشکولی (۱۳۹۳) و اسکندری (1392) همسو بوده و آنها را تأیید میکند.
بهطوریکه بسترهای همگرایی و تعامل قومی با ساختار حکمرانی سیاسی حفظ و تقویت شود. درنهایت سرمایه اجتماعی با خلق تعهد اجتماعی، عصبیت قومی، ارزشهای مشترک، انسجام، تعلق اجتماعی و اعتماد اجتماعی باعث گرایش آنها به پیوندها و همبستگی قومی شده و از گرایش به اعتماد تعمیمیافته و سرمایه اجتماعی فراقومی ممانعت کند. مطابق نتایج این پژوهش؛ در جامعه ایران؛ هویت و انسجام قومی؛ خطری برای امنیت ملی و عمومی ایجاد نمیکند، از مهمترین دلیل آن عبور جامعه ایران از امر قومی به امر قومی سیاسی (سرمایه اجتماعی برونگروهی) است و شراکت اقوام ایرانی در نمادهای فرهنگی و ارزشی جامعه ازجمله دفاع مقدس، انقلاب اسلامی و توسعه مشترک آن است که شرایط منازعه، تنش و خشونت سیاسی-قومی را بهشدت پایین آورده است.
