نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانش‌آموخته دکتری مدیریت بازاریابی و رسانه ورزشی، دانشکده تربیت بدنی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران؛
2 استادیار، گروه مدیریت ورزشی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران (نویسنده مسئول)؛
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
In the current study, quantitative content was used to analyze all textbooks of preschool and elementary school for students with intellectual disability. 46 textbooks and 7664 pages were analyzed using MAXQDA 2020. Components for physical activity were extracted in three main categories including education for physical activities, education via physical activities, and sedentary behaviors. They include subcategory 1 (16 components), subcategory 2 ( 54 components), and subcategory 3 (10 components). Materials on physical activity has presented clearly and implicitly using course clusters. Despite these positive points, in the above-mentioned textbooks some gaps were identified regarding being active while staying at home during the COVID-19 epidemic, the disabled’s physical activity, physical activities outside of school, reducing sedentary behaviors, the optimal time for physical activities, etc. Accordingly, to provide information on physical activities and sedentary behaviors in textbooks for students with intellectual disability, experts in parasports should help. Subjects on physical activity should be dealt with in all educational grades and programs on physical activity should be used in course clusters.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
معلولیت یک موضوع بهداشت عمومی و حقوق بشر جهانی است و در حال حاضر 5/1 میلیارد نفر در سراسر جهان با معلولیت زندگی می‌کنند (سازمان بهداشت جهانی[1]، 2020). معلولیت علل متفاوتی دارد که کم‌توانی ذهنی یکی از شایع‌ترین علل آن به‌شمار می‌رود. براساس تعریف انجمن آمریکایی[2] (2013)، کم‌توانی ذهنی یک اختلال رشدی است که با هوش‌بهر پایین و رفتارهای سازشی (شامل مهارت‌های عملی، مفهومی و اجتماعی)، مشخص می‌شود و این ناتوانی قبل از سن 18 سالگی است. ناتوانی ذهنی به‌عنوان کاهش قابل‌توجه توانایی در درک اطلاعات جدید یا پیچیده و یادگیری و به‌کارگیری مهارت‌های جدید است که دامنه وسیعی از مهارت‌های عملی و اجتماعی روزانه را تحت تأثیر قرار می‌دهد (Luckasson and Schalock, 2013)، که قبل از بزرگسالی شروع می‌شود و برای همیشه روی روند رشد تأثیر می‌گذارد. افراد دارای معلولیت در دسترسی به خدمات بهداشتی با موانعی روبه‌رو هستند و تبعیض و نقض حقوق (World Health Organization, 2020) را تجربه می‌کنند که به حاشیه راندن اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی منجر می‌شود (مجمع عمومی سازمان ملل متحد[3]،2020).
بنابراین افراد کم‌توان ذهنی به‌عنوان یکی از دسته‌های معلولیت برای جلوگیری از به حاشیه رانده شدن، در گذر از دوران کودکی به بزرگسالی باید رفتارهای اجتماعی، اقتصادی و بهداشتی را آموزش ببینند. یکی از موضوعهای مهم بهداشتی برای افراد کم‌توان ذهنی، آموزش رفتارهای سلامت با تأکید بر افزایش فعالیت‌های بدنی و کاهش کم‌تحرکی است. یافته‌ها در این زمینه نشان می‌دهد کودکان و نوجوانان دارای ناتوانی ذهنی، سطوح بالاتری از رفتار بی‌تحرک نسبت به جمعیت عمومی همسالان دارند (Agiovlasitis etal., 2020). اکثر تحقیقاتی که فعالیت بدنی کودکان و نوجوانان کم‌توان ذهنی را اندازه‌گیری کرده‌اند، موافق هستند که کودکان با ناتوانی ذهنی، روزانه سطوح فعالیت بدنی بسیار کمتری از مقدار توصیه شده (Kampasova and Valkova, 2021) و فعالیت بدنی کمتری نسبت به همسالان سالم خود دارند (Einarsson etal., 2015).
یوآن[4] و همکاران (2021) نیز نشان دادند، تنها 4/17 درصد از کودکان و نوجوانان دارای ناتوانی ذهنی توانستند به توصیه 60 دقیقه فعالیت بدنی متوسط تا شدید روزانه دست یابند و 1/76 درصد از کودکان و نوجوانان دارای ناتوانی ذهنی بیش از دو ساعت در روز فعالیت‌های کم‌تحرک داشتند. این در حالی است که شواهد قابل‌توجهی وجود دارد که فعالیت بدنی تأثیرات مثبتی بر سلامت جسمی و روانی- اجتماعی کودکان و نوجوانان کم‌توان ذهنی دارد (Kapsal etal., 2019 ؛ مشهدی، 1394). بر همین اساس راهنماهای بالینی گوناگونی بیان می‌کنند که میزان مشخصی از فعالیت بدنی برای حفظ سلامتی مورد نیاز است (Albright etal., 2000). حتی با توجه به ویژگی‌های افراد کم‌توان ذهنی تأثیرات مثبت فعالیت بدنی برای کودکان و نوجوانان کم‌توان ذهنی بسیار مهم‌تر از همسالانشان است (Kampasova and Valkova, 2021). برعکس این حالت (میزان مشخصی از فعالیت بدنی برای حفظ سلامتی) نیز یعنی فعالیت بدنی متوسط تا شدید ناکافی، همراه با سطح بالای رفتار کم‌تحرک ممکن است کودکان و نوجوانان دارای ناتوانی ذهنی را در معرض تهدیدهای سلامت قرار دهد (Liu etal., 2020). رفتار بی‌تحرک به‌طور فزاینده‌ای به‌عنوان عامل خطر مستقل برای مرگ زودرس و بسیاری از بیماری‌های مزمن و غیر‌واگیر ازجمله بیماری‌های قلبی عروقی، دیابت نوع دو و برخی سرطان‌ها شناخته شده است (Melville etal., 2017). علاوه بر این، مبتلا به این بیماری‌ها به‌نوبه‌خود می‌تواند بیشتر باعث کاهش فعالیت بدنی و طولانی شدن ناکافی بودن فعالیت بدنی متوسط تا شدید در افراد دارای ناتوانی ذهنی شود (Yuan etal., 2021). به‌خوبی شناخته شده است که افراد دارای معلولیت بیشتر از افراد بدون معلولیت مشکلات سلامتی دارند (Pančocha, 2006: 83). بنابراین افراد کم‌توان ذهنی برابر یا بیشتر از افراد سالم، برای داشتن سلامتی و تندرستی و پیشگیری از امراض و مرگ‌و‌میر زودرس، نیاز به سلامت جسمی و فعالیت بدنی دارند (مشهدی، 1394؛ (Kampasova and Valkova, 2020; Carty etal., 2021. ولی به‌نظر می‌رسد سطح فعالیت بدنی در افراد مبتلا به کم‌توانی ذهنی پایین است (Stanish etal., 2019)، به‌طوری‌که احتمال عدم فعالیت بدنی در افراد کم‌توان ذهنی دو برابر بیشتر است که ازجمله دلایل آن ناآگاهی از رفتارهای سالم[5] و موانع اجتماعی محیطی است (Grumstrup and Demchak, 2017; Rimmer and Rowland, 2008).
آن[6] و همکاران (2019) در مطالعه خود مطرح می‌کنند که نوجوانان دارای ناتوانی‌های ذهنی و رشدی فاقد آگاهی و درک برای جلوگیری از مشکلات وزن هستند ازاینرو آموزش شیوه‌های ارتقای سلامت در بین این افراد ازجمله انجام فعالیت‌های بدنی کافی و کاهش رفتارهای کم‌تحرکی یعنی زندگی فعال‌تر ضروری است. همچنین بیان می‌کنند، شیوه‌های ارتقای سلامت باید در مدارس برای نوجوانان دارای ناتوانی‌های ذهنی و رشدی ارائه شود. به‌طوری‌که هوارد[7] و همکاران (2006)، نیز بیان می‌کنند نوآموزان کم‌توان ذهنی در گذر از دوران کودکی به بزرگسالی، باید مهارت‌های مورد نیاز ازجمله مراقبت‌های بهداشتی و مراقبت از خود را با برنامه درسی مدرسه بیاموزند. بنابراین یکی از روشها برای آموزش و ارتقای آگاهی فعالیت‌های بدنی و شیوه‌های سلامتی در بین افراد کم‌توان ذهنی در مدارس از طریق برنامه‌های درسی است.
مویاماتا[8] و همکاران (2014) در تحقیق خود نشان دادند که محتوای کتاب‌های درسی آموزش ابتدایی در اسپانیا، مرتبط با مهارت‌های حرکتی، بازی‌ها و فعالیت‌های ورزشی مرتبط بودند، درحالیکه متأسفانه بیان بدن، سلامتی و دانش بدن کمتر رایج بود. بوتهل و نیر[9] (2014)، نیز کتاب‌های درسی تربیت بدنی را بین سال‌های 2000 تا 2012 تجزیه و تحلیل کردند و وجود کلیشه‌ها و پیش‌داوری‌ها را در کتاب‌های نویسندگان برزیلی و اسپانیایی برجسته کردند. آنها در مورد تیپ بدنی که در تصاویر کتاب‌های درسی آمده بود به این نتیجه رسیدند که کلیشه‌ها، تعصبات و تبعیض‌ها با توجه به جنسیت، سن، قومیت، نژاد و الگوهای بدنی غالب هستند. ویدال و مارتینز[10] (2017) نیز در تحلیل چگونگی نمایش بدن‌ها در کتاب‌های درسی تربیت بدنی متوسطه اسپانیایی نشان دادند، تنها 10 درصد از عکس‌ها بدن معلولیت را در فعالیت‌های بدنی به تصویر می‌کشند. همچنین بدن‌های دارای معلولیت به‌طور کامل درگیر فعالیت‌های ورزشی تطبیقی بودند، درحالیکه بدن‌های بدون معلولیت در حوزه‌های مختلف فعالیت بدنی مشغول بودند.
رودریگرز و همکاران[11] (2022) در پژوهشی با مرور کتاب‌های درسی و مواد آموزشی تربیت بدنی در محتوای بین‌المللی، مطالب آموزشی کتاب‌های درسی را شامل مهارت‌های حرکتی و فعالیت‌های ورزشی در مقایسه با کارهای مربوط به بیان بدن، دانش و سلامت نشان دادند. همچنین بسیاری از مقالات نابرابری آشکار در حضور مرد در مقابل زن، فعالیت‌های متفاوت برای مردان و زنان، حضور کم معلولان و سالمندان در تصاویر، حضور کم محیط طبیعی در منابع آموزشی، یک نابرابری واضح را در حضور چهره مرد در مقابل چهره زن را نشان می‌دهند. همچنین بیان می‌کنند به‌طور‌کلی، کتاب‌های درسی به‌سختی می‌توانند تنوع علایق و نیازها را برآورده کنند و معمولاً واقعیتی را منعکس می‌کنند که هیچ ربطی به بافت دانش‌آموزان ندارد.
با توجه به مطالب ذکر شده این مطالعه به استخراج مؤلفه‌های تحرک بدنی و کم‌تحرکی در کتاب‌های درسی نوآموزان کم‌توان ذهنی در مقطع پیش‌دبستانی و ابتدایی پرداخته است. ازاینرو برخی از مشکلات احتمالی تحرک بدنی و کم‌تحرکی در کتاب‌های درسی دانش‌آموزان کم‌توان ذهنی آشکار شده که با قرار دادن تحرک بدنی به‌شکل مناسب در کتاب‌های درسی آنها می‌توان این موارد را اصلاح کرد. بر همین اساس سؤال‌های اصلی در این تحقیق به این‌گونه است: تحرک بدنی در پایه‌های تحصیلی دانش‌آموزان کم‌توان ذهنی چگونه است؟ تحرک بدنی در خوشه‌های درسی دانش‌آموزان کم‌توان ذهنی چگونه است؟ کدام موضوعهای تحرک بدنی در محتوای کتاب‌های درسی دانش‌آموزان کم‌توان ذهنی آمده است؟
۱. روش‌شناسی
روش تحقیق این پژوهش کیفی است که با راهبرد تحلیل محتوای کیفی و هدف کاربردی انجام شده است. تحلیل محتوای کیفی شامل مجموعه‌ای از روشها برای تحلیل سیستماتیک متون و رسانه‌هاست. تحلیل محتوای کیفی به تفسیر پدیده‌ها و معانی نهفته در متون و تصاویر کمک می‌کند. بر همین اساس به‌منظور پی بردن به وضع موجود و نیز ارائه تصویر روشن از اطلاعات صریح و ضمنی[12] تحرک بدنی در کتاب‌های درسی نوآموزان کم‌توان ذهنی به تحلیل کیفی کتاب‌های درسی نیاز است.
برای جمع‌آوری داده‌ها، کل کتاب‌های درسی نوآموزان کم‌توان ذهنی مقاطع پیش‌دبستانی و ابتدایی بررسی شده است؛ یعنی جمع‌آوری داده‌ها از همه کتاب‌های درسی این کودکان (در مقاطع پیش‌دبستانی و ابتدایی) در سال تحصیلی 140۱-140۰ انجام شده است.
وزارت آموزش و پرورش، کودکان با بهره هوشی 50 تا 70 را به‌عنوان کودکان کم‌توان ذهنی آموزش‌پذیر در نظر گرفته و می‌پذیرد، در حال حاضر در کشور 60170 نوآموز کم‌توان ذهنی وجود دارد که از این تعداد 62 درصد یعنی 37305 نفر پسر و 38 درصد یعنی 22865 نفر، دختر هستند. تحصیلات ابتدایی این نوآموزان از 7 سالگی شروع می‌شود و شش سال ادامه دارد. کتاب‌های درسی ویژه‌ای برای دانش‌آموز کم‌توان ذهنی وجود دارد که در وزارت آموزش و پرورش سازمان ویژه‌ای به نام سازمان آموزش و پرورش استثنائی مسئولیت مدیریت مدارس مربوطه، تربیت معلم و تولید محتوای آموزشی شامل کتاب‌های درسی برای دانش‌آموزان و معلمان را برعهده دارد.
ازاینرو برای جمع‌آوری داده‌ها، نسخه‌های الکترونیکی کتاب‌های درسی از طریق وب‌سایت وزارت آموزش و پرورش (که همه کتاب‌های درسی را در آن آپلود کرده بود) دانلود شد. به‌این‌ترتیب 46 عنوان کتاب درسی مورد استفاده برای نوآموزان کم‌توان ذهنی مقطع پیش‌دبستانی و ابتدایی تهیه شد. تمامی نسخه‌های الکترونیکی کتاب‌های درسی نوآموزان وارد نرم‌افزار مکس‌کیودی‌ای 2020[13] شد. سپس بازیابی، کدگذاری و تفسیر صورت گرفت و درنهایت نقشه مکس براساس نتایج تحلیل‌ها ترسیم شد.
تحلیل داده‌ها در فرایند کدگذاری باز[14] انجام شد به‌این‌ترتیب که مطالب کتاب‌های درسی چندین بار با دقت مورد مطالعه قرار گرفت و سپس اطلاعات، کلمات کلیدی، تصاویر و متن‌های صریح و ضمنی مربوط به تحرک بدنی در کتاب‌های درسی به‌عنوان کدها فهرست شد و در ادامه مطالعه با روش کدگذاری محوری، کدها را مقوله‌بندی[15] کرده تا کدهای مشابه در یک مقوله[16] قرار گیرد. سپس مشخصات و ابعاد[17] هر مقوله مشخص شد و کدها و داده‌ها برای یافتن شباهت‌ها و تفاوت‌ها با هم مقایسه شدند. درنهایت با توجه به نتایج، مقوله‌ها و زیر‌مقوله‌ها[18] توسعه یافتند.
همان‌طور که قبلاً بیان شد واحدهای مطالعه در این پژوهش کل کتاب درسی نوآموزان کم‌توان ذهنی در مقاطع پیش‌دبستانی و ابتدایی شامل کتاب‌های سوادآموزی، ریاضی، فارسی خوانداری، فارسی نوشتاری، علوم، دینی، قرآن و اجتماعی بود که از 46 کتاب درسی در شش کتاب درسی یعنی قرآن پایه ششم، پنجم، چهارم، سوم، ریاضی سوم و دینی پنجم اطلاعات، کلمات کلیدی، تصاویر و متن‌های صریح و ضمنی مربوط به تحرک بدنی یافته نشده است. فراوانی کتاب درسی نوآموزان کم‌توان ذهنی در مقاطع پیش‌دبستانی و ابتدایی در جدول ۱ نشان داده شده است.
جدول 1. کتاب درسی نوآموزان کم‌توان ذهنی در مقاطع پیش‌دبستانی و ابتدایی
|
مقاطع |
پایه |
فراوانی کتاب |
تعداد صفحات |
کتاب درسی |
|
پیش‌دبستانی |
مقدماتی |
2 |
227 |
شناخت مفاهیم ریاضی و زبان برقراری ارتباط و سوادآموزی |
|
ابتدایی
|
اول |
10 |
1256 |
ریاضی سه جلد، فارسی خوانداری و نوشتاری سه جلد، علوم سه جلد |
|
دوم |
6 |
537 |
ریاضی، فارسی خوانداری و نوشتاری، علوم، دینی و قرآن |
|
|
سوم |
7 |
664 |
ریاضی، فارسی خوانداری و نوشتاری، علوم، دینی، قرآن و اجتماعی |
|
|
چهارم |
7 |
698 |
ریاضی، فارسی خوانداری و نوشتاری، علوم، دینی، قرآن و اجتماعی |
|
|
پنجم |
7 |
705 |
ریاضی، فارسی خوانداری و نوشتاری، علوم، دینی، قرآن و اجتماعی |
|
|
ششم |
7 |
631 |
ریاضی، فارسی خوانداری و نوشتاری، علوم، دینی، قرآن و اجتماعی |
|
|
مجموع |
46 |
7664 |
|
|
مأخذ: یافته‌های تحقیق.
به‌منظور افزایش قابلیت اتکا (پایایی) از کاربرد ابزار توافق بین کدگذاران استفاده شده است. این ابزار امکان مقایسه کدگذاری دو فرد را به‌وجود می‌آورد که مستقل از یکدیگر، سند مشابهی را کدگذاری می‌کنند. ازاینرو به کمک این ابزار دو محقق از تیم تحقیقاتی، داده‌ها را کدگذاری کرده است و محل انطباق یافتن و نیافتن بخش‌ها کدگذاری شده است و دو محقق درباره موارد اختلاف به بحث و تبادل‌نظر پرداختند و توافق‌ترین گزینه‌ها انتخاب شد تا بر قابلیت اتکا کدگذاری افزوده شود. درنهایت پس از اصلاحات درصد توافق به کمک نرم‌افزار 86 درصد توافق به‌دست آمده است.
۲. یافته‌های تحقیق
یافته‌های پرسش اول: تحرک بدنی در پایه‌های تحصیلی نوآموزان کم‌توان ذهنی چگونه است؟
جدول 2. انواع مطالب تحرک بدنی به تفکیک پایه‌های تحصیلی
|
نسبت به صفحات |
مجموع مطالب |
فقط متن |
تصویر و متن |
تصویر و شعر |
تصاویر تکراری |
تصاویر کارتونی |
تصویر واقعی |
مطالب پایه |
|
14/0 |
39 |
7 |
0 |
2 |
0 |
30 |
0 |
پیش |
|
09/0 |
120 |
0 |
9 |
0 |
42 |
64 |
5 |
اول |
|
04/0 |
21 |
0 |
3 |
0 |
8 |
9 |
1 |
دوم |
|
04/0 |
30 |
0 |
12 |
0 |
4 |
13 |
1 |
سوم |
|
08/0 |
59 |
5 |
17 |
1 |
8 |
27 |
1 |
چهارم |
|
05/0 |
35 |
0 |
6 |
0 |
3 |
15 |
8 |
پنجم |
|
08/0 |
52 |
5 |
13 |
0 |
6 |
12 |
16 |
ششم |
|
07/0 |
356 |
17 |
60 |
3 |
71 |
173 |
32 |
مجموع |
مأخذ: همان.
اطلاعات حاصل از جدول ۲ انواع مطالب و نسبت مطالب به تعداد صفحات در پایه‌های تحصیلی را نشان می‌دهد. با توجه به شرایط نوآموزان کم‌توان ذهنی و مقطع تحصیلی استفاده از تصاویر در کتاب‌های درسی نسبت به متن بیشتر بوده است. به‌طوری‌که در مطالب مربوط به تحرک بدنی 17 مورد فقط متن، 276 مورد فقط تصویر و در 63 مورد تصویر و متن بوده است. میزان مطالب تحرک بدنی نیز در بین پایه‌های تحصیلی با توجه به نسبت مطالب به صفحات در بیشترین مقطع پیش‌دبستانی و در کمترین پایه‌های دوم و سوم بوده است.
جدول 3. کدهای تولید شده برای مؤلفه‌های کم‌تحرکی و تحرک بدنی به تفکیک پایه‌های تحصیلی
|
تحرک بدنی |
نسبت به صفحات |
کم‌تحرکی |
مؤلفه‌ها پایه |
||
|
نسبت به صفحات |
آموزش با فعالیت بدنی |
آموزش برای فعالیت بدنی |
|||
|
18/0 |
33 |
8 |
05/0 |
13 |
پیش |
|
08/0 |
52 |
59 |
008/0 |
11 |
اول |
|
07/0 |
15 |
24 |
01/0 |
7 |
دوم |
|
07/0 |
25 |
23 |
01/0 |
8 |
سوم |
|
13/0 |
36 |
58 |
008/0 |
6 |
چهارم |
|
09/0 |
28 |
39 |
01/0 |
8 |
پنجم |
|
15/0 |
16 |
81 |
0004/0 |
3 |
ششم |
|
11/0 |
205 |
292 |
01/0 |
56 |
مجموع |
مأخذ: همان.
اطلاعات حاصل از جدول ۳ میزان کدهای تولید شده نسبت به صفحات در هر پایه برای تحرک بدنی در مقطع پیش‌دبستانی بیشترین و در پایه تحصیلی دوم و سوم کمترین بوده است. همچنین برای رفتارهای کم‌تحرکی در بین پایه‌های تحصیلی با نسبت تعداد صفحات بیشترین کد در مقطع پیش‌دبستانی و کمترین کد در پایه تحصیلی ششم تولید شده است.
یافته‌های پرسش دوم: تحرک بدنی در محتوای کتاب‌های درسی نوآموزان کم‌توان ذهنی چگونه است؟
جدول 4. انواع مطالب تحرک بدنی به تفکیک کتاب‌های درسی
|
نسبت به صفحات |
مجموع مطالب |
فقط متن |
تصویر و متن |
تصویر و شعر |
تصاویر تکراری |
تصاویر کارتونی |
تصویر واقعی |
نوع مطالب پایه |
|
10/0 |
37 |
2 |
17 |
0 |
4 |
8 |
5 |
اجتماعی |
|
02/0 |
7 |
1 |
3 |
0 |
0 |
3 |
0 |
دینی |
|
03/0 |
45 |
5 |
2 |
0 |
1 |
35 |
2 |
ریاضی |
|
13/0 |
100 |
1 |
10 |
0 |
13 |
51 |
24 |
علوم |
|
004/0 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
0 |
قرآن |
|
10/0 |
73 |
4 |
20 |
1 |
9 |
38 |
0 |
فارسی خوانداری |
|
09/0 |
83 |
2 |
8 |
0 |
45 |
27 |
1 |
فارسی نوشتاری |
|
10/0 |
13 |
2 |
0 |
2 |
0 |
9 |
0 |
سوادآموزی |
|
07/0 |
356 |
17 |
59 |
3 |
71 |
173 |
32 |
مجموع |
مأخذ: همان.
اطلاعات حاصل از جدول ۴ نشان می‌دهد انواع مطالب مربوط به تحرک بدنی در ۶ نوع: تصاویر واقعی، تصاویر کارتونی، تصاویر تکراری، فقط متن، تصویر / متن و تصویر / شعر رصد شده است. همچنین نسبت مطالب مربوط به تحرک بدنی به کل صفحات در یک کتاب درسی محاسبه شده که نشان می‌دهد در کدام شاخه چقدر موضوع تحرک بدنی اهمیت داشته است. میزان مطالب تحرک بدنی در بین شاخه‌های درسی با توجه به نسبت مطالب به صفحات در بیشترین شاخه علوم و در کمترین شاخه قرآن بوده است.
جدول 5. کدهای تولید شده برای مؤلفه‌های کم‌تحرکی و تحرک بدنی به تفکیک شاخه‌های درسی
|
تحرک بدنی |
نسبت به صفحات |
کم‌تحرکی |
مؤلفه‌ها خوشه |
||
|
نسبت به صفحات |
آموزش با فعالیت بدنی |
آموزش برای فعالیت بدنی |
|||
|
05/0 |
57 |
15 |
008/0 |
12 |
ریاضی |
|
18/0 |
51 |
85 |
01/0 |
8 |
فارسی خوانداری |
|
07/0 |
19 |
55 |
01/0 |
10 |
فارسی نوشتاری |
|
19/0 |
48 |
98 |
01/0 |
11 |
علوم |
|
14/0 |
18 |
35 |
02/0 |
10 |
اجتماعی |
|
03/0 |
6 |
3 |
004/0 |
1 |
دینی |
|
04/0 |
5 |
1 |
03/0 |
4 |
سوادآموزی |
|
004/0 |
1 |
0 |
0 |
0 |
قرآن |
|
08/0 |
205 |
292 |
01/0 |
56 |
مجموع |
مأخذ: همان.
اطلاعات حاصل از جدول ۵ نشان می‌دهد، میزان کدهای تولید شده برای مقوله تحرک بدنی در بین خوشه‌های درسی در علوم، فارسی خوانداری، اجتماعی بیشترین و در قرآن، دینی و سوادآموزی کمترین بوده است. همچنین میزان کدهای تولید شده برای رفتارهای کم‌تحرکی بیشترین کد در اجتماعی تولید شده است.
جدول 6. بخش‌های اختصاصی مربوط به ورزش در مطالب درسی
|
خوشه درسی |
پایه |
عنوان بخش |
تعداد صفحات |
موضوعهای |
|
علوم |
اول |
سالم و قوی باش |
5 |
فواید ورزش، ورزش مورد علاقه، انواع ورزش، ایمنی در ورزش |
|
فارسی خوانداری |
سوم |
گردش در کوه |
3 |
حفاظت از محیط زیست، هوای پاک، ورزش در طبیعت |
|
فارسی خوانداری |
چهارم |
ورزش و سلامتی |
4 |
اتاق ورزش، فواید ورزش، ورزش مورد علاقه، کلمات ورزشی |
|
فارسی خوانداری |
پنجم |
یک روز در ورزشگاه |
4 |
پرچم و سرود ملی، تیم ملی، ورزش معلولان، تلاش و کوشش |
|
علوم |
ششم |
ورزش و سلامتی |
9 |
فواید ورزش، بهداشت و ایمنی در ورزش، ورزش‌های مناسب |
|
فارسی خوانداری |
ششم |
پهلوانان بزرگ |
5 |
پوریا ولی، کشتی، جوانمردی، برنده شدن، مدال گرفتن |
مأخذ: همان.
همان‌گونه که اطلاعات حاصل از جدول ۶ نشان می‌هد در بین کتاب‌های درسی فقط در دو خوشه درسی فارسی خوانداری و علوم بخش‌های اختصاصی برای ورزش بوده است که درمجموع 3۰ صفحه به‌صورت اختصاصی برای فعالیت‌های ورزشی بوده است.
یافته‌های پرسش سوم: کدام موضوعهای تحرک بدنی در محتوای کتاب‌های درسی نوآموزان کم‌توان ذهنی آمده است؟
جدول 7. موضوعهای تحرک بدنی در کتاب‌های درسی نوآموزان کم‌توان ذهنی
|
مقوله اصلی (دفعه کدگذاری) |
مقوله فرعی 1 (دفعه کدگذاری) |
مقوله فرعی 2 (دفعه کدگذاری) |
مقوله فرعی 3 (دفعه کدگذاری) |
|
الف) آموزش برای فعالیت‌های بدنی (292)
|
1. تشویق به ورزش (13) |
1. مهم بودن ورزش (2) |
|
|
2. ورزش حیوانات (6) |
|||
|
3. بهزیستی با ورزش (1) |
|||
|
4. توصیه به ورزش (3) |
|||
|
5. ثبت‌نام در ورزش (1) |
|||
|
2. رفتارهای اجتماعی (48) |
1. رفتارهای اخلاقی (9) |
|
|
|
2. ورزش با هر معلولیت (8) |
|||
|
3. کمک به همدیگر (11) |
|||
|
4. برابری جنسیتی (17) |
|||
|
5. نابرابری‌های جنسیتی (3) |
|||
|
3. رقابت در میادین (36) |
1. تشویق شدن (5) |
|
|
|
2. مسابقه (14) |
|||
|
3. برنده شدن (17) |
|||
|
4. ورزش در اوقات فراغت (14) |
|
|
|
|
5. فواید مشارکت ورزش (28) |
1. بیماری و سلامتی (14) |
|
|
|
2. قوی شدن بدن (5) |
|||
|
3. یادگیری بهتر (1) |
|||
|
4. شادی و نشاط (6) |
|||
|
5. چاقی و تناسب اندام (2) |
|||
|
6. بهداشت و ایمنی (49) |
1. قبل از فعالیت (5) |
|
|
|
2. حین فعالیت (40) |
1. زمان و مکان مناسب (13) |
||
|
2. وسایل شخصی (7) |
|||
|
3. حین اجرا (20) |
|||
|
3. بعد از فعالیت (4) |
|
||
|
7. انواع ورزش‌ها (4) |
|
|
|
|
8. خودآزمایی مطالب (100) |
1. رفتارهای درست (8) |
|
|
|
2. فواید ورزشی (20) |
|||
|
3. انواع ورزش‌ها (17) |
|||
|
4. ورزش‌های مورد علاقه (12) |
|||
|
5. ایمنی و بهداشت (12) |
|||
|
6. کلمات ورزشی (28) |
|||
|
7. اندام‌های در ورزش (3) |
|||
|
ب) آموزش با فعالیت‌های بدنی (205) |
1. مفاهیم ریاضی (62) |
1. مفاهیم فضایی و اندازه (33) |
|
|
2. اعداد لاتین و فارسی (13) |
|||
|
3. نوشتن و خواندن ساعت (7) |
|||
|
4. قیمت وسایل (4) |
|||
|
5. اعمال ریاضی (3) |
|||
|
6. شکل‌های هندسی (2) |
|||
|
2. مفاهیم اجتماعی (32) |
1. برنامه‌ریزی (8) |
|
|
|
2. شناخت خود (5) |
|||
|
3. محله و همسایه (7) |
|||
|
4. پرچم و سرود ملی (12) |
|||
|
3. مفاهیم اخلاقی (7) |
1. اعمال صالح (2) |
|
|
|
2. خدای دانا و توانا (5) |
|
||
|
4. مفاهیم علوم (77) |
1. علوم زیستی (30) |
1. جانواران (2) |
|
|
2. گیاهان (3) |
|||
|
3. حفاظت از محیط (14) |
|||
|
۴. مراقبت (4) |
|||
|
۵. بدن (7) |
|||
|
2. علوم زمین (39) |
1. طبیعت (19) |
||
|
2. فصل‌ها و آب و هوا (20) |
|||
|
3. علوم فیزیکی (6) |
|
||
|
5. مفاهیم فارسی (29) |
1. رنگ‌ها (1) |
|
|
|
2. نشانه‌ها (الفبا) (9) |
|||
|
3. می‌توانم بخوانم (7) |
|||
|
4. می‌توانم بنویسم (2) |
|||
|
5. دستور زبان (10) |
|||
|
ج) رفتارهای کم‌تحرکی (56) |
1. بازی‌های غیرفعال (12) |
|
|
|
2. وسایل الکترونیکی (27) |
1. کار با رایانه (2) |
|
|
|
2. بازی با پلی‌استیشن (1) |
|||
|
3. تماشای تلویزیون (20) |
|||
|
4. سینما رفتن (4) |
|||
|
3. حمل‌و‌نقل غیرفعال (17) |
1. کارهای روزمره (6) |
|
|
|
2. رفت و آمد مدرسه (11) |
مأخذ: همان.
همان‌گونه که در جدول ۷ مشخص است مؤلفه‌های تحرک بدنی در کتاب‌های درسی نوآموزان کم‌توان ذهنی در سه مقوله اصلی استخراج شده است که درمجموع شامل 16 مقوله فرعی یک، 5۴ مقوله فرعی دو و ۱۰ مقوله فرعی سه است.
الف) آموزش برای فعالیت‌های بدنی: بیشترین مطالب صریح و ضمنی مرتبط با تحرک بدنی در کتاب‌های درسی نوآموزان کم‌توان ذهنی برای این مقوله استخراج شده است و شامل هشت مقوله فرعی یک و ۲۸ مقوله فرعی دو و سه مقوله فرعی سه است. زیرمقولههای تولید شده برای این مقوله اصلی تشویق به ورزش، رفتارهای اجتماعی، رقابت در میادین، ورزش برای اوقات فراغت، فواید مشارکت ورزش، بهداشت و ایمنی انواع ورزش‌ها و خودآزمایی مطالب است. مقوله مورد توجه، استفاده از مطالب متنوع برای آموزش فعالیت‌های ورزشی است. به‌نظر می‌رسد هدف از آوردن این عناصر در کتاب‌های درسی بیشتر تشویق مستقیم و غیرمستقیم نوآموزان برای انجام دادن فعالیت‌های ورزشی و رفتارهای مناسب در فعالیت‌های ورزشی است.
ب) آموزش با فعالیت‌های بدنی: بعد از آموزش برای فعالیت‌های بدنی بیشترین مطالب صریح و ضمنی مرتبط با تحرک بدنی در کتاب‌های درسی نوآموزان کم‌توان ذهنی برای آموزش با فعالیت‌های بدنی استخراج شده که شامل پنج مقوله فرعی یک، بیست مقوله فرعی دو و هفت مقوله فرعی سه است. مقوله مورد توجه در اینجا استفاده از موضوعهای تحرک بدنی برای آموزش مطالب درسی است که در هر پنج شاخه درسی نوآموزان کم‌توان ذهنی یعنی مفاهیم علوم، ریاضی، فارسی، دینی و قرآن استفاده شده است.
ج) رفتارهای کم‌تحرکی: برای رفتارهای کم‌تحرکی بدنی در کتاب‌های درسی نوآموزان کم‌توان ذهنی سه مقوله فرعی یک و شش مقوله فرعی دو آمده است. هدف از آوردن این مطالب در کتاب‌های درسی بیشتر جنبه آموزشی داشته ولی به‌صورت غیرمستقیم نشان‌دهنده انجام رفتارهای کم‌تحرکی در مطالب درسی بوده است.
پس از کدگذاری کیفی به کمک نرم‌افزار مکس‌کیودی‌ای و نوار ابزار مکس‌مپ نقشه زیر با مقوله‌های اصلی و فرعی ترسیم شد که نشان‌دهنده موضوعهای تحرک بدنی در برنامه‌های درسی نوآموزان کم‌توان ذهنی است. قطر خط‌های سیاه که از مقوله‌های اصلی به مقوله‌های فرعی کشیده شده‌اند، نشان‌دهنده میزان کدگذاری هریک از مقوله‌های در کتاب‌های درسی بوده است.
نمودار 1. نقشه زیرمقولههای آموزش برای فعالیت بدنی
مأخذ: یافته‌های تحقیق.
همان‌گونه که در نمودار ۱ مشخص است به مقوله آموزش برای فعالیت بدنی زیرمقولههای ورزش خودآزمایی، رفتارهای اجتماعی و بهداشت و ایمنی، در مقوله فرعی رقابت در ورزش زیرمقولههای برنده شدن و مسابقه، در مقوله بهداشت و ایمنی زیرمقوله هنگام فعالیت بدنی در خود این زیرمقوله ایمنی در اجرا ورزش و ورزش در زمان و مکان مناسب، در مقوله فواید مشارکت ورزشی زیرمقولههای بیماری و سلامتی، شادابی و نشاط و قوی شدن بدن، در مقوله خودآزمایی دانش ورزشی زیرمقولههای کلمات ورزشی، فواید ورزشی و انواع ورزش‌ها و در مقوله رفتارهای اجتماعی برابری جنسیتی و کمک به همدیگر بیشتر پرداخته شده است.
نمودار 2. نقشه زیرمقولههای آموزش با فعالیت‌های بدنی
مأخذ: همان.
همان‌گونه که در نمودار ۲ مشخص است به مقوله مفاهیم علوم، ریاضی و اجتماعی، در مقوله مفاهیم علوم زیرمقولههای علوم زمین و علوم زیستی، در زیر مقوله علوم زمین زیر مقوله آب و هوا و طبیعت، در زیر مقوله علوم زیستی حفاظت از محیط زیست، در مقوله مفاهیم اجتماعی زیرمقولههای پرچم و سرود ملی و در مفاهیم ریاضی زیرمقولههای فضایی و اندازه بیشتر پرداخته شده است.
نمودار 3. نقشه زیرمقولههای رفتارهای کم‌تحرکی
مأخذ: همان.
همان‌گونه که در نمودار ۳ مشخص است به مقوله استفاده از وسایل الکترونیکی زیر مقوله تماشای تلویزیون و حمل‌و‌نقل غیرفعال زیرمقوله رفت‌و‌آمد مدرسه در کتاب‌های درسی بیشتر پرداخته شده است.
۳. جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
کتاب‌های درسی یکی از مهم‌ترین مواد آموزشی برای معلمان و دانش‌آموزان مدارس هستند (Seddighi etal., 2021) و با توجه به اهمیت نقش کتاب در امر تعلیم و تربیت انجام مطالعات و بررسی‌های علمی و تخصصی در زمینه کتاب درسی بسیار مهم است (تازیکی، مرادی و قاسم‌زاده، 1399) و با تحلیل درست و منطقی کتاب‌های درسی، می‌توان در جهت شناخت برخی مشکلات تحصیلی و یادگیری دانش‌آموزان گام برداشت و به انجام اقدام‌های اساسی برای رفع نواقص، کاستی‌ها و قرار دادن اصولی مفاهیم برنامه درسی در کتاب‌ها دست زد (Dogbey, 2010). نویسندگان مختلف نیز نیاز به مطالعه و تحلیل ویژگی‌های کتاب‌های درسی در تربیت بدنی را برجسته کرده‌اند (; Rodríguez etal., 2022 (Moya Mata etal., 2014. بر این اساس با ابزار تحلیل محتوای کیفی اطلاعات ضمنی پنهان و صریح تحرک بدنی در کتاب‌های درسی نوآموزان کم‌توان ذهنی در متون و تصاویر کتاب‌های درسی بررسی شده است. نتایج به‌دست آمده حاکی از آن بود که در کل هفت سال تحصیلی، درمجموع از 46 کتاب 40 کتاب درسی، اطلاعات مربوط به تحرک بدنی را در محتوای خود با استفاده از محتوای شعر، داستان، تصویر و خودآزمایی ارائه می‌دهند. مطالب ارائه شده درخصوص تحرک بدنی در کتاب‌های درسی نوآموزان کم‌توان ذهنی در 95 درصد همراه با تصاویر واقعی و کارتونی بوده است و فقط در ۵ درصد فقط متن بوده است، این نشان می‌دهد در کتاب‌های درسی اکثر مطالب مربوط به تحرک بدنی همراه با تصاویر بوده است که این از نکات مثبت کتاب‌های درسی دانش‌آموزان کم‌توان ذهنی بوده است، همان‌طورکه هدایتی (۱۳۹۹) مطرح کرده است کودکان به‌طرز باور نکردنی پاسخگوی تصاویر هستند. ولی متأسفانه در بیشتر موارد تصاویر استفاده شده از کیفیت و تناسب مناسبی برخوردار نبوده است، به‌طوری‌که حتی در برخی تصاویر چهره‌های شخصیت‌های استفاده شده اصلاً قابل تشخص نبوده و در برخی تصاویر از یک شخصیت چندین بار با تغییر رنگ لباس و یا راست‌چین و چپ‌چین کردن استفاده شده بود. خصوصاً در پایه‌های پایین‌تر این موارد بارزتر بود و با افزایش پایه‌های کیفیت تصاویر بهتر شده بود.
بنابراین برای تأثیرگذاری بیشتر مطالب تحرک بدنی باید کیفیت تصاویر استفاده شده در محتوای تحرک بدنی توسط مؤلفان مورد بازبینی قرار گیرد. همچنین به‌صورت میانگین در هر پایه تحصیلی نسبت به تعداد مجموع صفحات کتاب‌های هر پایه تحصیلی هفت‌دهم درصد مطالب به محتوای (متن و تصاویر)، ضمنی و صریح تحرک بدنی اختصاص داده شده است که با افزایش پایه‌های تحصیلی محتوای مربوط به تحرک بدنی در برخی پایه‌ها به‌غیر‌از پایه ششم کاهش پیدا کرده است. بیشترین کاهش در پایه‌های تحصیلی دوم، سوم و پنجم بوده که نشان‌دهنده اهمیت پایین تحرک بدنی در این پایه‌های تحصیلی بوده است و در مقطع پیش‌دبستانی نسبت به ابتدایی تحرک بدنی اهمیت بیشتری داشته است که بیشتر از محتوای ضمنی تحرک بدنی برای آموزش مفاهیم درسی استفاده شده بود. بر این اساس می‌توان گفت روند مشخصی برای پرداختن به موضوعهای ورزشی در پایه‌های تحصیلی وجود نداشته است و برحسب نیاز برای آموزش مطالب درسی از محتوای تحرک بدنی در کتاب‌های درسی استفاده شده است.
در بین خوشه‌های درسی نیز در خوشه علوم بیشترین مطالب به محتوای ضمنی و صریح تحرک بدنی نسبت به تعداد صفحات اختصاص داده شده است که نشان‌دهنده اهمیت تحرک بدنی در این خوشه درسی بوده است. کمترین مطالب نیز در کتاب‌های درسی قرآن و دینی بوده است که نشان‌دهنده اهمیت پایین تحرک بدنی و یا عدم داشتن ارتباط بین مطالب آموزشی این شاخه‌های درسی با تحرک بدنی است که از شش کتاب درسی بدون مطالب تحرک بدنی چهار کتاب قرآن در پایه‌های تحصیلی مختلف بوده است. با توجه به مطالب تحرک بدنی رصد شده محقق محتوای مطالب کتاب‌های درسی را در سه مقوله اصلی آموزش برای فعالیت‌های بدنی، آموزش با فعالیت‌های بدنی و رفتارهای کم‌تحرکی مقوله‌بندی کرده است.
در مقوله آموزش برای فعالیت‌های بدنی به‌طور صریح و مستقیم از مطالب درسی برای آموزش فعالیت‌های بدنی به نوآموزان کم‌توان ذهنی استفاده شده است. به‌طوری‌که در خوشه‌های درسی علوم، فارسی خوانداری و نوشتاری بخش‌های اختصاص به موضوعهای تحرک بدنی پرداخته بودند. در خوشه‌ای علوم فصل علوم زیستی پایه‌های اول و ششم در بخش ورزش و سلامتی مطالبی را درباره فواید ورزش، ورزش مورد علاقه، انواع ورزش‌ها، ورزش‌های مناسب و ایمنی و بهداشت در ورزش ارائه شده است. در فارسی خوانداری پنجم نیز در فصل بهداشت در بخش ورزش و سلامتی اطلاعاتی در مورد اتاق ورزش در مدرسه، فواید ورزش، ورزش مورد علاقه و کلمات ورزشی ارائه داده است. بااینحال، فواید جسمانی و عاطفی مشارکت ورزشی هنوز باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد، زیرا می‌تواند به افزایش آگاهی و انجام فعالیت‌های ورزشی در بین نوآموزان کم‌توان ذهنی کمک کند. این نتایج با پژوهش مویاماتا و همکاران (2014) که نشان دادند محتوای غالب در کتاب‌های درسی تربیت بدنی را مهارت‌های حرکتی، بازی‌ها و فعالیت‌های ورزشی در مقابل بخش‌های مربوط به بیان بدن، سلامت و دانش بدن است، همسو است. این درحالیکه با توجه به ویژگی‌های دانش‌آموزان کم‌توان ذهنی باید فعالیت‌های بدنی و ورزشی ویژه برای آنها در مطالب کتاب‌های درسی به‌همراه فواید فعالیت‌های بدنی و ورزشی ارائه شود. در کتاب فارسی خوانداری پایه سوم در فصل طبیعت نیز بخشی با عنوان گردش در کوه ارائه شده است که اطلاعاتی در مورد حفاظت از محیط زیست، هوای پاک و فعالیت‌های بدنی در طبیعت به نوآموزان انتقال می‌دهد که این اطلاعات می‌تواند برای تشویق نوآموزان برای ورزش در طبیعت خصوصاً پیاده‌روی در کوه مفید باشد که از نقاط قوت کتاب‌های درسی است. همچنین در اکثر مطالب رصد شده، محیط انجام فعالیت‌های بدنی و ورزشی در طبیعت بوده است. ولی مویاماتا و همکاران (2017)، در تحلیل کتاب‌های درسی ابتدایی تربیت بدنی در کشور اسپانیا نشان دادند که حضور تصاویر مربوط به فعالیت‌های ورزشی در محیط طبیعی همچنان بسیار کم است که با نتایج پژوهش حاضر ناهمسو است.
در کتاب فارسی خوانداری پایه پنجم نیز در فصل آموزش نهادها بخشی به معرفی ورزشگاه اختصاص داده شده است که اطلاعاتی در مورد پرچم و سرود ملی، تیم‌های ملی، ورزش معلولان و رسیدن به پیروزی با تلاش و کوشش ارائه داده است که می‌تواند عرق ملی در بین نوآموزان را افزایش دهد و آنها را با مکان‌های ورزشی آشنا سازد. همچنین در فارسی خوانداری در فصل نام‌ها و یادها در بخش پهلوانان بزرگ داستان پوریا ولی با کشتی‌گیری هندی ارائه شده است که اطلاعاتی در مورد کشتی، اخلاق و جوانمردی، برنده شدن و مدال گرفتن را به نوآموزان انتقال می‌دهد، که این اطلاعات می‌تواند در آموزش رفتارهای اخلاقی، ازخودگذشتگی، شجاعت و جوانمردی و نیز آشنایی با پهلوانان کشور و قرار دادن آنها به‌عنوان الگو کمک کند. ولی متأسفانه اطلاعات در مورد پهلوانان و قهرمان فقط داستان پوریای ولی طی هفت سال تحصیلی است و از ورزشکاران و قهرمان المپیکی هیچ مطالبی ارائه نشده است. از پژوهش‌های همسو با این نتایج می‌توان به پژوهش زهره‌وندیان و همکاران (1397)، در تحلیل کتاب‌های درسی دوره ابتدایی مدارس دانش‌آموزان عادی نشان دادند در مورد آموزش المپیک، در پایه‌های اول، دوم، سوم و پنجم هیچ توجهی به المپیک و آموزش فلسفه آن نشده است و تنها در پایه چهارم به المپیک و اصول آن به‌صورت تصویری یا نوشتاری پرداخته شده است، اشاره کرد.
همچنین از موارد مهم دیگر در موضوعهای ورزشی، ورزش معلولان است که ارائه تصویری از معلولیت در کتاب‌های درسی می‌تواند باعث ارتقای اعتماد‌به‌نفس و انگیزه این گروه شود (Seddighi etal., 2021). بنابراین پرداختن به ورزش معلولان در کتاب‌های درسی ضروری است. ولی بااینحال، ورزش معلولان در کتاب‌های درسی نوآموزان کم‌توان ذهنی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. این نتایج همسو است با یافته‌های پژوهش‌های گنزاله و ری[19] (2022) که نشان دادند حضور افراد دارای معلولیت در کتب تربیت بدنی هم از نظر فراوانی و هم از نظر تنوع بسیار محدود است. مارتینز و مولینا[20] (2016) که افزایش محتوای فعالیت‌های بدنی معلولان در کتاب‌های درسی تربیت بدنی را نشان دادند و تابواس[21] و همکاران (2012)، عدم تعادل معناداری بین افراد دارای معلولیت و افراد بدون معلولیت در تصاویر کتاب‌های درسی تربیت بدنی عمومی متوسط اسپانیا را مطرح کردند و مطالعه هاردین و هاردین[22] (2004) که در کتاب‌های درسی تربیت بدنی عمومی معمولاً عکس‌های افراد دارای معلولیت نیست.
با توجه به مطالب گفته شده درباره تحرک بدنی در کتاب‌های درسی نوآموزان کم‌توان ذهنی، موضو‌عی که در این کتاب‌ها مغفول واقع شده است انجام فعالیت‌های بدنی در خانه است، این در حالی که نوآموزان کم‌توان ذهنی نیاز به یادگیری و اجرای فعالیت‌های بدنی در محیط خانواده و مدرسه دارند، تا فعالیت بدنی آنها را افزایش داده و از رفتارهای کم‌تحرکی جلوگیری کند، ولی فقط در یک مورد به انجام فعالیت‌های ورزشی زنگ ورزش در خانه پرداخته شده است و حتی در مواردی توپ‌بازی در خانه را به‌عنوان رفتارهای نادرست معرفی کرده‌اند، این در حالی که با توجه به ویژگی‌های خاص نوآموزان کم‌توان ذهنی و همچنین همه‌گیری کرونا که شاید انجام فعالیت‌های بدنی در سالن‌ها و باشگاه‌های ورزشی را با مشکلاتی برای این افراد همراه کند، آموزش‌های صریح و ضمنی برای انجام فعالیت‌های ورزشی در خانه باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد، تا بدین طریق نوآموزان انجام فعالیت‌های بدنی را در خانه یاد بگیرند و اجرا کنند.
درمجموع می‌توان گفت این مقوله اطلاعاتی در مورد فواید مشارکت ورزشی، انجام فعالیت‌های ورزشی در وقت‌های آزاد، تشویق مستقیم و غیرمستقیم به مشارکت ورزشی، رعایت اصول اخلاقی در انجام فعالیت‌های بدنی، انجام فعالیت‌های ورزشی حتی در صورت داشتن معلولیت، شرکت در مسابقات ورزشی و رسیدن به پیروزی و مدال با تلاش و کوشش، رعایت موارد بهداشتی و ایمنی در فعالیت‌های بدنی، معرفی انواع رشته‌های انفرادی و تیمی و خودآزمایی مطالب ورزشی مورد توجه بوده است. همان‌طور که مشخص است مطالب مرتبط با فعالیت‌های ورزشی در کتاب‌های درسی از تنوع بیشتری برخوردار بوده است، ولی میزان توجه و اهمیت آنها در مطالب درسی یکسان نبوده است. به‌طوری‌که از بین مطالب ذکر شده در بالا بیشتر به خودآزمایی نوآموزان از مطالب آموزشی و آموزش ایمنی و بهداشت در فعالیت‌های بدنی به‌خصوص ایمنی در حمل‌و‌نقل فعال (پیاده‌روی در خیابان و رفت‌و‌آمد به مدرسه)، پرداخته شده است.
علاوه بر موارد بالا مطالب تحرک بدنی در خوشه‌های درسی علوم، فارسی، دینی، قرآن، ریاضی و اجتماعی با توجه به موضوع کتاب نیز ارائه شده بود که محققان این‌گونه مطالب را آموزش با فعالیت‌های بدنی مقوله‌بندی کرده‌اند که در ادامه چند نمونه از آن مطالب ذکر شده است. در کتاب دینی مفهوم پیامبر (ص)، به‌عنوان بهترین راهنما با مطالب داشتن راهنما برای گردش در طبیعت آموزش داده شده است، در کتاب ریاضی آموزش با فعالیت‌های بدنی در طول برنامه درسی ارائه شده بود، که معلم نوآموز را فرامی‌خواند و از او می‌خواهد توپ‌ها را در سبد‌های دور یا نزدیک پرتاب کند که در این آموزش نوآموز از حالت سکون در کلاس بلند شد و حرکت می‌کند و با پرتاب توپ حتی مهارت‌های بنیادی نیز در او تقویت می‌شود. در این زمینه سزابورید[23] و همکاران (2020)، با استفاده از رویکردی به نام فعالیت بدنی در سراسر برنامه درسی[24] که معلمان کلاس ابتدایی هر روز 2 یا ۱۰ دقیقه درس آکادمیک فعال بدنی،[25] به دانش‌آموزان ارائه می‌دادند، توانستند فعالیت بدنی متوسط تا شدید را در کلاس‌های مدرسه ابتدایی افزایش دهند.
دونلی[26] و همکاران (2013) نیز برنامه‌ای با عنوان فعالیت بدنی در سراسر برنامه درسی ایجاد کردند که در آن معلمان کلاس‌های درس مختلف آکادمیک یا دروسی مانند ریاضی، هنرهای زبان، جغرافیا، تاریخ، املا، علوم و بهداشت را با استفاده از فعالیت بدنی ارائه دادند که تجزیه و تحلیل حاکی از پیشرفت‌های معناداری در خواندن، ریاضی و املا بود. همان‌طور که مشاهده می‌شود با فعالیت بدنی در سراسر برنامه درسی احتمال دستیابی به افزایش فعالیت‌های بدنی در کنار پیشرفت‌های تحصیلی وجود دارد، ولی متأسفانه در کتاب‌های درسی دانش‌آموزان کم‌توان ذهنی فعالیت بدنی در طول برنامه درسی فقط محدود به پایه پیش‌دبستانی بود و در پایه‌های بالاتر ارائه نشده است که با توجه به تأثیر این روش تدریس در کاهش نشستن‌های طولانی و پیشرفت‌های تحصیلی باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد. همچنین در تمام خوشه‌های درسی از فعالیت‌های بدنی در آموزش مطالب درسی استفاده شده است، ولی میزان آنها در خوشه‌های درسی متفاوت است.
یکی از مقوله‌های اصلی که از تحلیل کتاب‌ها استخراج شده است رفتارهای کم‌تحرکی بود که بسیاری از محققان بین فعالیت بدنی ناکافی و رفتار بی‌تحرک تفاوتی قائل نمی‌شوند (Melville etal., 2017). این در حالی است که شبکه تحقیقاتی رفتاری کم‌تحرک[27] (۲۰۱۲) رفتار بی‌تحرک را به‌عنوان فعالیت‌هایی در ساعات بیداری با مصرف انرژی مساوی یا کمتر از 5/1 واحد متابولیک تعریف کرده است که این میزان مصرف انرژی در حالت نشسته یا درازکش مانند تماشای تلویزیون و زمان صرف شده در سفر با ماشین اتفاق می‌افتد. اوون[28] و همکاران (2011)، نیز رفتار بی‌تحرک را به چهار حوزه خاص تماشای تلویزیون، سایر رفتارهای متمرکز بر صفحه نمایش در محیط‌های خانگی، نشستن در محل کار و نشستن در اتومبیل یا وسایل نقلیه عمومی تقسیم کرده‌اند. ازاینرو، رفتار بی‌تحرک از فعالیت بدنی ناکافی متمایز است و فعالیت بدنی ناکافی رعایت نکردن دستورالعمل‌های فعالیت بدنی است (Melville etal., 2017). در کتاب‌های درسی نیز بیشتر رفتارها کم‌تحرکی تماشای تلویزیون و حمل‌و‌نقل غیرفعال در کارهای روزمره و مدرسه (نشستن در ماشین)، بوده است که به‌صورت ناخودآگاه در افزایش این رفتارهای در بین نوآموزان می‌تواند تأثیر داشته باشد. ولی خوشبختانه نتایج تحلیل‌های کیفی از کتاب‌های درسی نوآموزان کم‌توان ذهنی حاکی از آن بود که این رفتارهای کم‌تحرکی در کتاب‌ها کمتر ارائه شده است و مطالب ارائه شده بیشتر برای آموزش بوده است. این نتایج با یافته‌های پژوهش‌های مارتینز و مولینا (2016) که نیاز به کاهش عادی‌سازی رفتارهای بی‌تحرکی را در کتاب‌های درسی تربیت بدنی نشان می‌دهند، ناهمسو است همچنین در زمینه میزان فعالیت‌های بدنی کافی سازمان بهداشت جهانی پیشنهاد می‌کند که کودکان و نوجوانان بین پنج تا 17 سال توصیه‌های حداقل 60 دقیقه فعالیت بدنی متوسط تا شدید را رعایت کنند و در‌عین‌حال کم‌تحرکی را به کمتر از دو ساعت در روز محدود کنند (World Health Organization, 2020). در این حالت کودکان و نوجوانان می‌توانند از افزایش هم‌زمان فعالیت بدنی متوسط تا شدید و محدود کردن رفتار بی‌تحرک، مزایای مرتبط با سلامت بیشتری کسب کنند (Shen etal., 2020). بنابراین برای رسیدن به توصیه حداقل 60 دقیقه فعالیت بدنی طی روز نوآموزان باید به انجام فعالیت‌های بدنی حتی در خارج از مدرسه بپردازند، ولی در کتاب‌های درسی تأکید بیشتر بر انجام فعالیت‌های ورزشی در زنگ ورزش بوده است و کمتر به انجام فعالیت‌های ورزشی در خارج از مدرسه توجه شده است.
افراد کم‌توان ذهنی مشکلات سلامتی بیشتری دارند، برای همین برابر یا بیشتر از افراد سالم، برای داشتن سلامتی و تندرستی و پیشگیری از امراض و مرگ‌و‌میر زودرس، به سلامت جسمی و فعالیت بدنی نیاز دارند (Carty etal., 2021؛ مشهدی، 1394). همان‌طور که ذکر شد افزایش فعالیت بدنی می‌تواند به کاهش این خطرات و درنتیجه سلامتی کمک کند، ولی با وجود فواید افزایش فعالیت‌های بدنی و کاهش رفتارهای کم‌تحرکی به‌نظر می‌رسد که سطح فعالیت بدنی در افراد مبتلا به کم‌توانی ذهنی پایین است که ناآگاهی از فواید مشارکت ورزشی (Carty etal., 2021 Hansen etal., 2021;) و علاوه بر آن، ناتوانی بر فرصت مشارکت در فعالیت‌های ورزشی آنها تأثیر می‌گذارد (Carty etal., 2021). برای همین در بین افراد دارای ناتوانی ذهنی، به‌منظور توسعه آگاهی سلامتی[29] ازجمله مشارکت در فعالیت بدنی مناسب و افزایش میزان زمان فعالیت بدنی روزانه[30] باید آموزش داده شود. در این بین کتاب‌های درسی مدرسه خصوصاً در سنین پایه برای انتقال رفتارهای سلامتی به افراد دارای ناتوانی‌های ذهنی به‌عنوان یک منبع آموزشی مهم هستند. محتوای فعالیت بدنی کتاب‌های درسی به افزایش آگاهی سلامتی، یادگیری فعالیت‌های بدنی و رفتارهای کم‌تحرکی دانش‌آموزان ابتدایی ناتوان ذهنی کمک می‌کند و در زمینه‌های خاص، تنها فرصت برای دانش‌آموزان برای افزایش آگاهی سلامتی، یادگیری فعالیت‌های بدنی و رفتارهای کم‌تحرکی است (DeJesus etal., 2022).
بنابراین محتوای فعالیت بدنی کتاب‌های درسی به دانش‌آموزان ابتدایی ناتوان ذهنی این امکان را می‌دهد که با اشکال مختلف فعالیت بدنی و ورزش آشنا شوند و مهارت‌های تمرین آنها را پرورش دهند که این امر می‌تواند آنها را به فعالیت بدنی در محیط‌های خارج از مدرسه تشویق کند. همچنین ازطرفی شرکت در فعالیت بدنی و کاهش رفتارهای بی‌تحرک در دوران ابتدایی مهم است زیرا این رفتارها می‌توانند تا نوجوانی و بزرگسالی ادامه داشته باشند و با پیامدهای مثبت در زندگی بزرگسالی ازجمله مزایای سلامت متابولیک، سلامت درک شده، فعالیت بدنی و آمادگی قلبی تنفسی همراه باشد. برعکس این موضوع یعنی نداشتن الگوهای رفتاری سالم در دوران کودکی و نوجوانی، الگوهای رفتاری ناسالم جایگزین و تا بزرگسالی نیز ادامه داشته باشد (کمیته مشورتی دستورالعمل‌های فعالیت بدنی[31]، 2008). بنابراین باید آموزش‌های لازم برای رسیدن به مدت زمان مطلوب انجام فعالیت‌های ورزشی در طول هفته برای کسب سلامتی در مطالب درسی پایه و ابتدایی بیشتر مورد توجه قرار گیرد.
درنهایت با وجود نکات مثبت، شکاف‌هایی نیز در تحرک بدنی در کتاب‌های درسی نوآموزان کم‌توان ذهنی شناسایی شد که شاید محتوای کتاب‌های درسی در افزایش فعالیت‌های بدنی و کاهش رفتارهای کم‌تحرکی در بین نوآموزان تأثیر کمتری داشته باشد. براساس نتایج به‌دست آمده پیشنهاد می‌شود اداره کل نظارت بر نشر مواد آموزشی با توجه به اهمیت فعالیت‌های بدنی و کاهش رفتارهای کم‌تحرکی در بین دانش‌آموزان کم‌توان ذهنی در گروه مؤلفان کتاب‌های درسی نوآموزان کم‌توان ذهنی از متخصصان ورزش معلولان برای ارائه اطلاعات در مورد فعالیت‌های بدنی و رفتارهای کم‌تحرکی در کتاب‌های درسی استفاده شود، تا به محتوای فعالیت‌های ورزشی ویژه و دانش سلامتی برحسب ویژگی‌های این دانش‌آموزان در خوشه‌های درسی مختلف بیشتر پرداخته شود تا بتوان شاهد افزایش دانش سلامتی و آگاهی آنها از فعالیت ورزشی بود چراکه با افزایش دانش سلامتی و آگاهی از فعالیت ورزشی ویژه می‌توانند سبب افزایش فعالیت‌های بدنی و کاهش رفتارهای کم‌تحرکی حتی در خارج از مدرسه شود.
[1]. World Health Organization
[2]. American Psychiatric Association
[3]. United Nations General Assembly
[4]. Yuan
[5]. Lack of Awareness in Healthy Behaviors
[6]. An
[7] .Heward
[8]. Moya Mata etal.
[9]. Botelho and Neira
[10]. Vidal and Martinez
[11]. Rodríguez etal.
[12]. Explicit and Implicit
[13] .MAXQDA 2020
[14]. Open Coding Process
[15]. Categories
[16]. Single Category
[17]. Dimensions
[18]. Subcategories
[19] .González and Rey
[20] . Martinez and Molina
[21] .Táboas
[22] .Hardin and Hardin
[23] .Szabo-Reed
[24]. Physical Activity Across the Curriculum
[25]. Physically Active Academic Lessons
[26] .Donnelly
[27]. Sedentary Behaviour Research Network
[28] .Owen
[29]. Develop Their Health Awareness
[30]. Increase the Amount of Daily Physical Activity Time
[31]. Physical Activity Guidelines Advisory Committee
)