نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار، گروه جغرافیای انسانی و برنامه ریزی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران (نویسنده مسئول)؛
2 دکتری اقتصاد، دانشکده اقتصاد، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران؛
3 استادیار گروه مدیریت جهانگردی، دانشکده گردشگری، دانشگاه سمنان، سمنان، ایران؛
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Historical monuments are one of the main sources in different cities of Iran that help ecodynamics. The public sector is responsible for conservation and exploitation of them. While this sector does not have enough technical and financial resource. hence according to other countries patterns public private participation has formed to conserve, restore, and exploit historic monuments in recent years. The motivations and approaches of both parties have not been specified. The current study aimed at investigating the experiences of four buildings in different cities In Iran to specify the purposes. this can lead to make policies and approaches by both public and private sectors in participation contracts. In this case study, they were collected by investigating the documents, observations, and interviews. the interviews. 27 individuals were selected purposefully were interviewed, the obtained data were analyzed using MAXQDA 10. Systematic review was also used to investigate the previous studies -as external experiences- accordingly, 40 articles were selected and their content was analyzed using thematic analysis and MAXQDA 10 software.
The results show that providing cost of conservation and restoration, providing tourism infrastructures, modeling for private sector, conservation of building, regeneration of historical texture, Identity, economic benefit, and creating job or objectives of public sectors. , whereas social prestige, investment in tourism,, increasing social capital, creating tourist destinations financial benefits personal interests and showing Iranian hospitality are considered by the private sector. Considering showing an inclination to protect historical buildings as the national capital for the public sector and making an effort to provide public interest by the private sector, two key solutions should be considered: observing conservation and restoration standards by the private sector and starting supportive funds of investment by the public sector.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
ما در دنیای پیچیده‌ای زندگی می‌کنیم که چارچوب‌ها‌ی سیاسی کارایی خود را در مقابل مشکلات روزافزون از دست داده است. در این میان، مشارکت با فراهم‌سازی چارچوبی که در آن سازمان‌ها با یکدیگر کار کرده و سیاستهای خود را برای پاسخ بهتر به نیازهای جامعه و اقتصاد تعدیل کنند، کمک‌کننده است (OECD, 2006). اما ضرورت شکل‌گیری مشارکت تنها محدود به پاسخگویی، تأمین نیازها و مسائل نوظهور در فضای اقتصادی ملی و بین‌المللی نیست بلکه بقای سازمان‌ها در گرو شکل‌گیری چنین روابطی است. به‌عبارتی، در دنیای رقابتی امروز، تمام سازمان‌ها برای بقا و رشد، به برقراری ارتباط با دیگر سازمان‌ها نیاز دارند (Parmigiani and Rivera-Santos, 2011). ظهور اینترنت، جهانی شدن، تغییر ماهیت خریداران و استفاده‌کنندگان محصول، تغییرات فناورانه، نوآوری در بازار، ورود و خروج شرکت‌ها‌ی بزرگ، توزیع دانش در میان شرکت‌ها یا کشورهای بیشتر، تعامل فزاینده خریدار به محصولات متمایز، کاهش عدم قطعیت و ریسک کسب‌و‌کار، تغییر خط‌مشی دولت‌ها، نگرانی‌ها‌ی اجتماعی و تغییر در نگرش‌ها و سبک زندگی (Hough, 2008) همگی ازجمله تغییرات بازار هستند که می‌توانند بقای یک سازمان تنها را در معرض خطر قرار دهند. از این منظر، سازمان‌ها با اهدافی نظیر دستیابی به تکنولوژی جدید، هم‌افزایی با سایر شرکت‌ها، دسترسی به متخصصان، یکپارچه‌سازی فعالیت‌ها‌ی تأمین و توسعه جغرافیایی فعالیت‌ها‌ی خود دست به تعامل و ارتباط با سایر سازمان‌ها می‌زنند (Drucker, 2008). اما شکل‌گیری این‌گونه مشارکت‌ها در صنایعی همچون گردشگری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. اهمیت همکاری در گردشگری ناشی از خصایص این صنعت نظیر گسستگی عناصر گردشگری (Holloway,1983; Pearce,1992)، کوچک بودن سازمان‌های فعال در آن (Gusory, Saayman and Sotiriadis, 2015) و چتری بودن صنعت گردشگری (رنجبریان و زاهدی، 1391) است. می‌توان به سه شکل از مشارکت در حوزه گردشگری اشاره داشت؛ مشارکت عمومی ـ عمومی، مشارکت خصوصی ـ خصوصی و مشارکت عمومی ـ خصوصی (World Tourism Organization (UNWTO), 2001). منظور از مشارکت عمومی ـ خصوصی، یک توافق قراردادی بین نماینده دولت (فدرالی، ایالتی یا محلی) و سازمان بخش خصوصی است. با این قرارداد، مهارت‌ها و دارایی‌ها‌ی هر بخش برای ارائه خدمت یا امکانات برای عموم به اشتراک گذاشته میشود. علاوه بر اشتراک در منابع، هر بخش در ریسک‌ها و منافع بالقوه در ارائه خدمات و امکانات نیز شریک است (NCPPP, 2017).
مشارکت‌های عمومی ـ خصوصی در کشور ما در سال‌های اخیر چه در سطح کلان و چه در حوزه گردشگری در سیاستگذاری‌ها مورد توجه بوده است. همچنین در اصل چهل‌و‌چهارم قانون اساسی کشور، به‌صراحت بر جایگاه بخش خصوصی اشاره شده و در ماده (114) قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بر تشکیل صندوق احیا و بهره‌برداری از بناها و اماکن تاریخی ـ فرهنگی به‌عنوان یکی از ساز‌و‌کارهای تسهیلگر درخصوص مشارکت عمومی ـ خصوصی در حوزه گردشگری، تأکید شده است. در این میان، موضوع قابل توجه این است که انگیزه‌های هر‌یک از بخش‌های عمومی و خصوصی برای ورود به این‌گونه مشارکت‌ها چیست؟ اهمیت پاسخ به این سؤال در حوزه گردشگری (به‌صورت خاص در این پژوهش بناهای تاریخی) بدان جهت است که شناخت اهداف موجود و اولویت‌های طرفین در مشارکت‌ها می‌تواند روشنگر رویکردهای ایشان به موضوع مشارکت عمومی ـ خصوصی و در‌نتیجه نشانگر نقاط کلیدی سیاستگذاری برای تقویت این‌گونه از مشارکت‌ها در کشور به‌شمار رود. علاوه بر ترسیم نحوه سیاستگذاری بخش عمومی برای تأمین منافع بخش خصوصی، از این طریق بخش خصوصی نیز به نقاط حساسیت طرف عمومی قراردادها، پی خواهد برد. بدین‌منظور، در فرایند تحقیق، تجربه چهار بنای تاریخی مورد مشارکت دو بخش عمومی ـ خصوصی و انگیزه هر‌یک از طرفین در این بناها مورد بررسی قرار گرفت. مضافاً، در این پژوهش به بررسی دقیق و سیستماتیک مطالعات پیشین موجود در این خصوص نیز پرداخته شده است تا تفاوت دیدگاه‌های درون و بیرون از کشور نیز احصا شود.
۱. پیشینه و مبانی نظری تحقیق
مرور مشارکت عمومی ـ خصوصی مفهومی با قدمت بالاست؛ هرچند دخالت دادن بخش خصوصی در ارائه خدمات و امکانات عمومی در گذشته با محدودیت‌ها‌ی مداخله مالی و زمانی برای بخش خصوصی همراه بوده است (Minnie, 2011; Roumboutsos etal., 2013). به‌طوری‌‌که به‌نظر می‌رسد مشارکت عمومی ـ خصوصی بیشتر در قرن نوزدهم و به‌عنوان راهکاری برای تأمین منابع مالی پروژههای زیرساختی مورد استفاده بوده است (Nyagwachi, 2008). در این میان، یکی از نخستین و شناخته شده‌ترین پروژه‌ها، کانال سوئز بود که تا ملی شدن آن در دهه 1950 بخش خصوصی مدیریت می‌کرد (Minnie, 2011). درسال‌ها‌ی اخیر نیز به‌نظر می‌رسد جنبشی جهانی درخصوص مشارکت عمومی- خصوصی در حال شکل‌گیری است (Grimsey and Mervyn, 2007). هدف اصلی این نوآوری در معرفی اصول عملیاتی مؤثر بخش خصوصی در اداره امور عمومی است (Hammami, Ruhashyankiko and Yehoue, 2006). این تغییر، در راستای تقلیل ناکارآمدی و هدر رفت در مخارج دولتی، همچنین رفع کمبود مهارت‌ها‌ی مدیریتی و جذب سرمایه خصوصی در ارائه زیرساختهای عمومی، ضروری است (Tijani, 2014). توجه هرچه بیشتر به جایگاه بخش خصوصی و توسعه مشارکت‌های عمومی ـ خصوصی موجب انجام مطالعات گسترده در این زمینه شده است. یکی از محورهای قابل‌توجه، بررسی انگیزه‌ها و اهداف شکل‌گیری این دسته از مشارکت‌ها بوده است. در کل می‌توان هدف از مشارکت عمومی ـ خصوصی را در ذیل زیر مقوله‌هایی همچون اهداف پایداری و اجتماعی، اهداف استراتژیک، اهداف تأمین بودجه و سرمایه، تأمین منابع انسانی، تأمین زیرساخت، تحقیق و تکنولوژی، اهداف مرتبط با محصول و بازاریابی و فروش دسته‌بندی کرد.
- اهداف پایداری و اجتماعی: مربوط به انگیزه‌هایی است که یا درباره توسعه پایدار است یا بهبود وضعیت جامعه میزبان را مدنظر داشته‌اند (Geoffrey Delade etal., 2021; Lyudmila Vladimirovna etal., 2020; Wilson, Nielsen and Buultjens, 2009; Jelincic etal., 2017; Macdonald and Cheong, 2014; Darcy and Wearing, 2009; Peric, 2009; Kaufmane and Eglite, 2016; Franco and Estevao, 2010; Ekpenyongg and Mmom, 2015).
- اهداف استراتژیک: به منافع بلندمدت قابل‌احصا از طریق مشارکت عمومی ـ خصوصی در گردشگری توجه دارد؛ منافعی همچون افزایش رقابت‌پذیری، ایجاد صرفه به مقیاس، ایجاد سینرژی و تسهیم ریسک (Ezzat Othman and Mahmoud, 2020; Majumdar and Ochieng, 2004; Chaperon, 2017; Di Vaio, Medda and Trujillo, 2011; Zaitseva, Larionova and Semenova, 2017; Boniotti, 2019; Zhao, 2015; Aggarwal and Suklabaidya, 2017; Cheung and Chan, 2014; Teker and Teker, 2012; Arbulu, Lozano and Rey-Maquieira, 2016; Peric, 2009; Wilson, Nielsen and Buultjens, 2009; Nguyen, Imamura and Iuchi, 2017; Mistilis and Daniele, 2004; Franco and Estevao, 2010; Ekpenyongg and Mmom, 2015).
- تأمین بودجه و سرمایه: دغدغه بسیاری از دولت‌ها در برنامه‌های توسعه‌ای گردشگری به‌شمار می‌رود، هدف دیگری است که با مشارکت عمومی ـ خصوصی، مرتفع میشود (Boniotti, 2021; Vaupot, 2020; Ekpenyongg and Mmom, 2015; Franco and Estevao, 2010; Aggarwal and Suklabaidya, 2017; Teker and Teker, 2012; Sai, Muzondo and Marunda, 2015; Chaperon, 2017; Majumdar and Ochieng, 2004; Nguyen, Imamura and Iuchi, 2017; Zaitseva, Larionova and Semenova, 2017; Cruz and Sarmento, 2017).
دسترسی به نیروی انسانی کافی و متخصص: در زمینه گردشگری، دسترسی به نیروی انسانی کافی و متخصص ازجمله انگیزه‌های شکل‌گیری این دسته از مشارکت‌ها به‌شمار می‌رود (Chaperon, 2017; Majumdar and Ochieng, 2004; Haq, Medhekar and Bretherton, 2009; Franco and Estevao, 2010; Nguyen, Imamura and Iuchi, 2017; Heeley, 2011).
- تأمین زیرساخت‌ها: ازجمله زیرساختهای قابل استفاده و خاص گردشگری همچون جاده و هتل‌ها را می‌توان با اتخاذ سیاست مشارکت عمومی ـ خصوصی تأمین کرد. (Rhama and Setiawan, 2020; Sai, Muzondo and Marunda, 2015; Cheung and Chan, 2014; Kamarudin etal., 2014; Aggarwal and Suklabaidya, 2017; Zaitseva, Larionova and Semenova, 2017; Wilson, Nielsen and Buultjens, 2009; Darcy and Wearing, 2009; Kaufmane and Eglite, 2016; Haq, Medhekar and Bretherton, 2009; Weiermair, Peters and Frehse, 2008).
- تحقیق و تکنولوژی: محرک دیگری است که در دنیای مدرن امروز و با توجه به پیشروی‌های روزافزون در این زمینه در منابع مختلف به‌عنوان انگیزه برای شکل‌گیری مشارکت‌های عمومی ـ خصوصی در گردشگری مورد اشاره قرار گرفته است (Ferrara etal., 2020; Nyagwachi and Smallwood, 2008; Kamarudin etal., 2014; Franco and Estevao, 2010).
در برخی از منابع به مواردی همچون تنوع‌بخشی یا بهبود کیفیت محصول به‌عنوان عاملی برای شکل‌گیری مشارکت‌های عمومی ـ خصوصی در گردشگری تأکید شده است. بنابراین شکل‌گیری یک مشارکت عمومی - خصوصی می‌تواند درخصوص محصول (Sai, Muzondo and Marunda, 2015; Frost and Laing, 2018; Cruz and Sarmento, 2017; Su, Wall and Eagles, 2007; Dubini, Leone and Forti, 2012; Kamarudin etal., 2014; Aggarwal and Suklabaidya, 2017; Cheung and Chan, 2014; Haq, Medhekar and Bretherton, 2009; Teker and Teker, 2012) یا بازاریابی و فروش یک محصول باشد (Heeley, 2011; Ventura, Cassalia and Spina, 2016; Zhao, 2015; Majumdar and Ochieng, 2004; Haq, Medhekar and Bretherton, 2009; Cheung and Chan, 2014; Franco and Estevao, 2010; Mistilis and Daniele, 2004).
۲. روش تحقیق
این پژوهش از منظر هدف، بررسی اکتشافی، به‌شمار می‌رود و به‌لحاظ فلسفی، تفسیر‌گرایانه و رویکردی کیفی دارد. پژوهش در دو گام اصلی مورد پیگیری قرار گرفت: نخست، مطالعات خارج از کشور با مرور سیستماتیک شناسایی و تحلیل مضمون شد تا از این منظر انگیزه مشارکت‌های عمومی ـ خصوصی در زمینه گردشگری در جهان مورد رصد قرار گیرد. دوم، چهار بنای تاریخی (که مورد مشارکت قرار گرفته) به‌عنوان نمونه داخلی از طریق مطالعه موردی بررسی شد.
مرور سیستماتیک در مرحله اول عبارت است از مروری جامع بر متونی که یک سؤال روشن پژوهشی را مورد توجه قرار می‌دهد. در این نوع مرور، یک روش نظام‌مند و شفاف برای شناسایی، انتخاب و ارزشیابی نقادانه همه مطالعات مرتبط و همچنین جمع‌آوری و تحلیل داده‌های حاصل از مطالعات موجود مورد استفاده قرار می‌گیرد(Shannon, 2002) . برای اجرایی‌سازی این روش از هفت گام استفاده شد: 1. تعیین کردن سؤال اصلی، 2. تعیین معیارهای ورود و خروج، 3. یافتن مطالعات، 4. انتخاب مطالعات، 5. ارزیابی کیفیت مطالعات، 6. استخراج داده‌ها و 7. تحلیل و ارائه نتایج.
جامعه مطالعاتی مورد نظر ما مقالات معتبر علمی منتشر شده به زبان لاتین بود بدین‌منظور، سایت‌هایی همچون اسکوپوس،[1] ساینس دابرکت،[2] سیج[3] و ویلی آنلاین لایبری[4] با معادل لاتین مشارکت عمومی ـ خصوصی و گردشگری مورد جستجو قرار گرفت. در این میان، 244 مقاله مرتبط شناسایی شدند که بعد از غربالگری براساس عنوان (حذف 104 مقاله)، چکیده (حذف 59 مقاله) و ارتباط محتوا (حذف 40 مقاله)، درنهایت 4۰ مقاله برای انجام بررسی، انتخاب شد. در این میان، به‌منظور تحلیل متن مقالات منتخب روش تحلیل مضمون به‌کار گرفته شد و برای کدگذاری محتوا مقالات از نرم‌افزار MAXQDA10، استفاده شد.
جدول 1. مقالات منتخب برای تحلیل
|
کد مقاله |
نویسنده |
سال |
|
1 |
Al-Hathloul and Mughal |
2001 |
|
2 |
Arbulú, Lozano and Rey-Maquieira |
2016 |
|
3 |
Carbonara, Costantino and Pellegrino |
2014 |
|
4 |
Chaperon |
2017 |
|
5 |
Cruz, and Sarmento |
2017 |
|
6 |
Di Vaio, Medda and Trujil |
2011 |
|
7 |
Frost and Laing |
2018 |
|
8 |
Heeley |
2011 |
|
9 |
Lawther |
2005 |
|
10 |
Majumdar and Ochieng |
2003 |
|
11 |
Sai, Muzondo and Marunda |
2017 |
|
12 |
Su, Wall, and Eagles |
2007 |
|
13 |
Zaitseva, Larionova and Semenova |
2017 |
|
14 |
Proença and Revez |
2017 |
|
15 |
Boniotti |
2019 |
|
16 |
Zhao |
2015 |
|
17 |
Ventura, Cassalia and Spina |
2016 |
|
18 |
Aggarwal and Suklabaidy |
2017 |
|
19 |
Jelincic etal. |
2017 |
|
20 |
Kamarudin etal. |
2014 |
|
21 |
Dubini, Leone and Forti |
2012 |
|
22 |
Chung |
2012 |
|
23 |
Cheung and Chan |
2014 |
|
24 |
Cheung, and Chan |
2012 |
|
25 |
Absalyamov |
2015 |
|
26 |
NG, Wong and Wong |
2012 |
|
27 |
Weierma, Peters and Freh |
2008 |
|
28 |
Teker and Teker |
2012 |
|
29 |
Haq, Medhekar and Bretherton |
2009 |
|
30 |
Gerbaux and Marcelpoil |
2006 |
|
31 |
Darcy and Wearing |
2009 |
|
32 |
Wilson, Nielsen and Buultje |
2009 |
|
33 |
Soemit and Adnyana |
2016 |
|
34 |
Perić |
2009 |
|
35 |
Nguyen, Imamura and Iuchi |
2017 |
|
36 |
Mistilis and Daniele |
2005 |
|
37 |
Kaufmane and Eglite |
2016 |
|
38 |
Hamzah, Adisasmita, Harianto, Pallu |
2014 |
|
39 |
Franco and Estevão |
2010 |
|
40 |
Ekpenyongg and Mmom |
2015 |
مرحله دوم؛ با توجه به هدف پژوهش، استراتژی مطالعه موردی مناسب‌ترین استراتژی به‌شمار می‌رفت؛ چرا‌که در مطالعه موردی گروه یا جامعه خاصی از ابعاد مختلف بررسی میشود .(Sturman, 1997) به‌عبارتی، با استفاده از این روش می‌توان تجربه‌های موجود در هر پدیده را به‌صورت عمیق و همه‌جانبه به چالش کشید که در این پژوهش هدف دریافت انگیزه‌های مشارکت عمومی ـ خصوصی در زمینه بناهای تاریخی کشور است. پیاده‌سازی مطالعه موردی دارای چهار گام است (Crowe etal., 2011) که در ادامه نحوه پیگیری هر‌یک از این گام‌ها مرور خواهد شد:
۱. مشخص کردن حوزه مطالعه: همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد هدف ما شناسایی اهداف مشارکت عمومی- خصوصی در زمینه بناهای تاریخی است.
۲. انتخاب موردها: برای انجام مطالعه چهار مورد از بناهای تاریخی انتخاب شدند که به‌زعم متخصصان از موفقیت نسبی در زمینه مشارکت در کشور برخوردار بودند. این چهار بنا عبارت است از سرای عامری‌ها، بوتیک هتل نظامیه، کاروانسرای سعدالسلطنه و کاروانسرای ابوزیدآباد.
۳. جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها: به‌منظور فهم عمیق پدیده، استفاده از ابزارهای گردآوری متفاوت برای داده‌ها رایج است. بدین‌جهت انجام مصاحبه، بررسی اسناد موجود، مشاهده و یادداشت‌برداری در فرایند این مطالعه مورد استفاده قرار گرفت. برای انجام مصاحبه، 27 نفر از اشخاص مرتبط با پروژه از هر دو بخش عمومی و خصوصی به‌صورت هدفمند انتخاب شدند.
جدول 2. شماره و ویژگی مصاحبه‌شوندگان
|
شماره مصاحبه‌شوندگان |
ارتباط با موردها |
|
۱ |
از جمله مسئولان شرکت عظام (بخش خصوصی مرتبط با سرای عامری‌ها) |
|
۲ |
کارشناس بخش خصوصی سرای عامری‌ها |
|
۳ |
کارشناس صندوق احیا مطلع از پروژه عامری‌ها |
|
۴ |
مسئول سازمان نوسازی- بهسازی مرتبط با پروژه سعدالسلطنه |
|
۵ |
مسئول سازمان اسبق نوسازی- بهسازی مرتبط با پروژه سعدالسلطنه- از مسئولان فعلی اداره کل میراث فرهنگی شهر قزوین |
|
۶ |
مسئول صندوق احیا مطلع از پروژه سعدالسلطنه |
|
۷ |
مشاور حقوقی بخش خصوصی در پروژه کاروانسرای ابوزیدآباد |
|
۸ |
از مسئولان بوتیک هتل نظامیه (بخش خصوصی) |
|
۹ |
کارشناس صندوق درخصوص بنای عامری‌ها |
|
۱۰ |
از مسئولان سرای عامری‌ها (بخش خصوصی) |
|
۱۱ |
بهره‌بردار سعدالسلطنه |
|
۱۲ |
بهره‌بردار سعدالسلطنه |
|
۱۳ |
ازجمله مسئولان مرمت سعدالسلطنه |
|
۱۴ |
از مسئولان وزارت راه و شهرسازی |
|
۱۵ |
کارشناس صندوق احیا و بهره‌برداری از بناهای تاریخی |
|
۱۶ |
کارشناس صندوق احیا و بهره‌برداری از بناهای تاریخی |
|
۱۷ |
کارشناس صندوق احیا و بهره‌برداری از بناهای تاریخی |
|
۱۸ |
از مسئولان ارشد سابق سازمان اوقاف و امور خیریه کل کشور |
|
۱۹ |
از مسئولان ارشد سازمان اوقاف و امور خیریه کل کشور |
|
۲۰ |
از مسئولان اداره بهره‌وری سازمان اوقاف و امور خیریه کل کشور |
|
۲۱ |
از مسئولان بخش اجاره سازمان اوقاف و امور خیریه کل کشور |
|
۲۲ |
طرف بخش خصوصی کاروانسرای ابوزیدآباد |
|
۲۳ |
از مسئولان شهرداری کاشان- فعال حوزه گردشگری شهر کاشان |
|
۲۴ |
فعال حوزه میراث فرهنگی و عضو شورای شهر تهران |
|
۲۵ |
فعال بخش خصوصی در زمینه بناهای تاریخی |
|
۲۶ |
فعال بخش خصوصی در زمینه بناهای تاریخی |
|
۲۷ |
کارشناس سازمان نوسازی و بهسازی شهر قزوین |
برای تحلیل داده‌های گردآوری شده از نرم‌افزار Maxqda11 و روش تحلیل مضمون استفاده شد. مضمون یا تم، الگویی است که در داده‌ها یافت میشود و حداقل به توصیف و سازمان‌دهی مشاهدات و حداکثر به تفسیر جنبه‌هایی از پدیده می‌پردازد .(Boyatzis, 1998)
به عقیده براون و کلارک[5] (2006) کدگذاری در تحلیل مضمون خود شامل شش مرحله است:
مرحله اول؛ آشنایی با داده‌ها: شامل بازخوانی داده‌ها در جستجوی معانی و الگوها.
مرحله دوم؛ ایجاد کدهای اولیه: این مرحله شامل ایجاد کدهای اولیه از داده‌هاست. کدها ویژگی داده‌ها را معرفی میکنند که به‌نظر تحلیل‌گر جالب می‌رسد. داده‌های کدگذاری شده از تم‌ها متفاوت هستند.
مرحله سوم؛ جستجوی کدهای گزینشی: این مرحله شامل دسته‌بندی کدهای مختلف در قالب کدهای گزینشی و مرتب کردن همه خلاصه داده‌های کدگذاری شده است.
مرحله چهارم؛ شکل‌گیری تم‌های فرعی: مرحله چهارم زمانی شروع میشود که محقق مجموعه‌ای از تم‌ها را ایجاد کرده و آنها را مورد بازبینی قرار می‌دهد.
مرحله پنجم؛ تعریف و نام‌گذاری تم‌های اصلی: محقق تم‌های اصلی را که برای تحلیل ارائه کرده، تعریف می‌کند و مورد بازبینی مجدد قرار می‌دهد، سپس داده‌های داخل آنها را تحلیل می‌کند.
مرحله ششم؛ تهیه گزارش: در این مرحله محقق مجموعه‌ای از تم‌های اصلی کاملاً انتزاعی و منطبق با ساختارهای زمینه‌ای تحقیق را در اختیار دارد.
۳. تفسیر داده و گزارش یافته‌ها
خروجی تفسیر و گزارش داده‌ها در بخش یافته‌های تحقیق آورده شده است.
۴. یافته‌های تحقیق
یافته‌های این پژوهش درخصوص مشارکت‌های عمومی- خصوصی در زمینه گردشگری با دو نگاه، بیرونی کشورهای مختلف و نگاه درونی و خاص بناهای تاریخی برمبنای چهار تجربه در کشور است.
مرحله اول؛ با بررسی 4۰ مقاله منتخب و کدگذاری محتوای این مقالات در نرم‌افزار Maxqda10، ۸ تم (مقوله) اصلی به‌همراه مجموعه‌ای از تم‌های فرعی (زیرمقوله‌ها) شناسایی شدند؛ اهداف پایداری و اجتماعی، اهداف استراتژیک، اهداف تأمین بودجه و سرمایه، تأمین منابع انسانی، تأمین زیرساخت، تحقیق و تکنولوژی، اهداف مرتبط با محصول و بازاریابی و فروش.
جدول 3. تم‌های اصلی و فرعی شناسایی شده درخصوص هدف مشارکت عمومی ـ خصوصی در گردشگری براساس مطالعات
|
تم‌های اصلی |
تم‌های فرعی |
|
اهداف پایداری و اجتماعی
|
- کمک به رفاه اقتصادی مردم - توسعه پایدار گردشگری - رشد اقتصادی پایدار - اشتغال‌زایی |
|
اهداف استراتژیک
|
- مدیریت ریسک بلایای طبیعی - افزایش قدرت رقابت‌پذیری - ایجاد استراتژی مشترک توسعه - توسعه مشارکت عمومی ـ خصوصی در بخش‌های دیگر - دسترسی به تجربه شریک - دسترسی به دانش تخصصی - ایجاد صرفه به مقیاس - توزیع منافع - توزیع ریسک - کاهش ریسک - ایجاد سینرژی - مدیریت امکانات، جاذبه‌ها و پروژه‌ها |
|
تأمین بودجه و سرمایه
|
- غلبه بر موانع سرمایه‌گذاری - بهبود بازگشت سرمایه - تأمین بودجه و سرمایه |
|
تأمین منابع انسانی
|
- دسترسی به نیروی انسانی متخصص - افزایش بهره‌وری و خلاقیت - آموزش نیروی انسانی - ایجاد کیفیت و استانداردسازی منابع انسانی |
|
تأمین زیرساخت
|
- توسعه زیرساخت - زیرساختهای گردشگری - زیرساختهای عمومی / روساخت - توسعه سیستم‌های ارتباطی - تضمین امنیت - زیرساخت سلامتی و بهداشت |
|
تحقیق و تکنولوژی
|
- دسترسی به تکنولوژی - انجام تحقیق و تحلیل - به‌کارگیری حساب‌های اقماری - توسعه تکنولوژیک |
|
مرتبط با محصول
|
- افزایش ظرفیت خدمت‌رسانی - کاهش هزینه‌های خدمت‌رسانی - ارائه خدمات / کالاها - حفاظت و احیای بناهای تاریخی - حفاظت از منابع و جاذبه‌های گردشگری - تأمین رضایت گردشگران - توسعه محصول - افزایش رقابت‌پذیری محصولات و خدمات - حمایت از مصرف‌کننده - خلاقیت در محصول - توسعه جاذبه - کیفیت محصول |
|
بازاریابی و فروش |
- بسته‌بندی محصول - برندسازی - توزیع محصول - قیمت‌گذاری محصول - دسترسی به بازار جدید - همکاری در برنامه‌های بازاریابی - فراهم‌سازی امکان شرکت در نمایشگاه - بازاریابی و توزیع الکترونیک - توسعه بازار - افزایش اثربخشی بازاریابی - بهبود تصویر مقصد |
مأخذ: یافته‌های تحقیق.
نمونه‌هایی از کدهای استخراج شده در هر‌یک از مقوله‌های کلیدی در ذیل آورده شده است:
- توسعه پایدار گردشگری در سطح محلی و جهانی نیازمند مشارکت و همکاری بیشتر از آن چیزی است که تاکنون در عمل، انجام شده است (مقاله شماره 32- اهداف پایداری).
- یک مشارکت عمومی- خصوصی منجر به این میشود که سازمان به‌لحاظ تجاری بهتر و با متخصصان مناسب‌تری اداره شود (مقاله شماره 4- اهداف استراتژیک).
- سازمان با مشارکت می‌تواند از تجارب دیگران استفاده کند و بهترین استراتژی‌های رایج برای توسعه و مدیریت کانال‌های کشتی‌های کروز گردشگری به‌کار گیرد (مقاله شماره 6- اهداف استراتژیک).
- یکی از اهداف مشارکت عمومی - خصوصی، انتخاب بخش خصوصی بود که به بازار سرمایه برای بودجه‌ریزی در برنامه سیستم حمل‌و‌نقل هوایی ملی، دسترسی داشته باشد (مقاله شماره 10- تأمین بودجه و سرمایه).
- مشارکت عمومی - خصوصی این فرصت را فراهم می‌کرد که به‌جای نیروی انسانی با مهارت عمومی از متخصصان حرفه‌ای و باتجربه، بهره‌مند شود (مقاله شماره ۹- تأمین نیروی انسانی).
- اگرچه دولت زیمبابوه، پروژههای زیرساختی را با مشارکت عمومی - خصوصی راه‌اندازی کرده است اما این مشارکت‌ها به بستر خدمات نیز می‌تواند تسری یابد (مقاله شماره 11- تأمین زیرساخت).
- اعضای مشارکت عمومی- خصوصی از دانشگاه مهندسی و معماری، معماران و مرمت‌گران، اساتید و فارغ‌التحصیلانی بودند که فعالیت تحقیق و توسعه گسترده‌ایی را راه‌اندازی کردند (مقاله شماره 25- تحقیق و توسعه).
ـ بسیاری از دولت‌ها دریافته‌اند که مشارکت عمومی - خصوصی آنها را قادر می‌سازد که به تولید محصولات بپردازند- اگر با شریک بخش خصوصی کار کنند (مقاله شماره 11- در ارتباط با محصول).
ـ مشارکت عمومی - خصوصی برای بسته‌بندی و برندینگ مقاصد گردشگری معنوی و تورهای مربوط به آن مانند سفر به مقصد مکه به‌کار گرفته میشود (مقاله شماره 29- بازاریابی و فروش).
همچنین در مرحله دوم که بررسی چهار تجربه داخلی است می‌توان اهداف مشارکت عمومی- خصوصی را در زمینه بناهای تاریخی در سه گروه بخش عمومی، خصوصی و درنهایت بهره‌برداران خصوصی، جای داد.
شکل 1. تم‌های اصلی هدف از مشارکت
بخش عمومی، اهدافی همچون تأمین هزینه‌های مرمت و حفاظت، تأمین زیرساخت گردشگری، الگوسازی برای بخش خصوصی، حفظ بنا، باز زنده‌سازی بافت تاریخی، هویت‌بخشی، انتفاع اقتصادی و اشتغال‌زایی را مدنظر داشته‌اند.
اولویت اول برای مشارکت بخش عمومی در هر چهار مورد مطالعه شده، حفظ بناست. اگرچه اهداف دیگری نیز برای این بخش، تعریف شده است.
جدول 4. اهداف بخش عمومی بناهای منتخب
|
مفهوم |
عامری‌ها |
سعدالسلطنه |
ابوزیدآباد |
نظامیه |
|
تأمین هزینه‌های مرمت و حفاظت |
* |
* |
* |
* |
|
تأمین زیرساخت گردشگری |
* |
* |
* |
* |
|
الگوسازی برای بخش خصوصی |
* |
* |
|
* |
|
حفظ بنا |
* |
* |
* |
* |
|
باز زنده‌سازی بافت تاریخی |
|
* |
|
|
|
هویت‌بخشی |
* |
* |
* |
|
|
انتفاع اقتصادی |
|
|
* |
* |
|
اشتغال‌زایی |
|
|
* |
|
مأخذ: همان.
نمونه‌ای از متن تحلیل‌ها مرتبط با بخش عمومی، در ذیل آمده است:
- «اتفاقی که میفته یک ضرورت اقتصادی در کشور ما به این سمت رفت که بناهایی که در اختیارش هست را واگذار کنه به بخش خصوصی. ضرورتش هم از اینجا بوده که دولت از پس هزینه‌های مرمت و حفاظت بناها بر‌نمیاد. خودش پول لازم برای سرمایه‌گذاری در گردشگری را نداره» (مصاحبه‌شونده شماره 2، تأمین هزینه‌های مرمت و حفاظت، سرای عامری‌ها).
- «هویت‌بخشی، حفظ نهادهای تاریخی شهر باز زنده‌سازی فضاهای موجود در بافت و از بالقوه به بالفعل تبدیل نمودن آنها به‌عنوان یک مرکز پذیرایی، سیاحتی، اقامتی، فرهنگی، اقتصادی و توریستی در چارچوب مقررات مربوطه» (متن قرارداد، هویت‌بخشی، کاروانسرای سعدالسلطنه).
- «اولاً هدف اوقاف دنبال انتفاعش بود نفع اقتصادی ببره. ثانیاً ملک موقوفه است مالکیتش دست اوقاف باید قطعه موقوف را احیا کنه سرحال نگه داره اگر به بخش خصوصی نمی‌داد اثر به‌تدریج از بین می‌رفت این اثر احیا شد نفع اقتصادی برای اوقاف داشت ماهی فلان قدر مال‌الاجاره می‌گرفت» (مصاحبه‌شونده شماره 7، انتفاع اقتصادی، حفظ بنا، ابوزیدآباد) .
بخش خصوصی در پروژههای مورد بررسی، اهدافی نظیر پرستیژ اجتماعی، شروع سرمایه‌گذاری در گردشگری، افزایش سرمایه اجتماعی، ایجاد مقصد گردشگری، انتفاع مالی، علایق شخصی و ارائه مهمان‌نوازی ایرانی را پیگیری می‌کرده‌اند.
انتفاع مالی، هدف مشترک بخش خصوصی در هر سه مورد سرای عامری‌ها، کاروانسرای ابوزیدآباد و عمارت نظامیه بوده است. این در حالی است که افزایش سرمایه اجتماعی، اولویت اول بخش خصوصی مشارکت‌کننده در بنای سعدالسلطنه بوده است.
جدول 5. اهداف بخش خصوصی در بناهای مختلف
|
مفهوم |
عامری‌ها |
سعدالسلطنه |
ابوزیدآباد |
نظامیه |
|
پرستیژ اجتماعی |
* |
|
|
* |
|
شروع سرمایه‌گذاری در گردشگری |
* |
|
* |
* |
|
افزایش سرمایه اجتماعی |
|
* |
|
|
|
ایجاد مقصد گردشگری |
|
* |
|
|
|
انتفاع مالی |
* |
|
* |
* |
|
علایق شخصی |
|
|
* |
|
|
ارائه مهمان‌نوازی ایرانی |
* |
|
|
* |
مأخذ: همان.
نمونه‌ای از متن تحلیل‌ها مرتبط با بخش خصوصی، در ذیل آمده است:
ـ «یک آدم پولداری را راهنمایی کردند که بیاید آنجا سرمایه‌گذاری کند، یک پُز فرهنگی براش ایجاد بشه» (مصاحبه‌شونده شماره 6، پرستیژ اجتماعی، سرای عامری‌ها).
_«نکته دوم این بود که سعدالسلطنه و مرحله بعد قزوین‌ها به‌غیر قزوینی‌ها معرفی شود. قطعاً نمی‌شناختند. پس معرفی سعدالسلطنه به‌غیر قزوینی‌ها اولویت بود. چون می‌خواست تبدیل به یک مقصد گردشگری، مقصد گردشگری مسلماً برای شهروند که نیست فقط مقصد گردشگری مربوط به خارج شهر قزوین بود. اینجا هدف‌گذاری برای جمعیت تهران بود... کرج بود... بیست میلیون نفر از هشتاد میلیون نفر ایرانی در هم‌جوار شرق قزوین زندگی میکنند. پس روی آن حوزه تمرکز کردیم ... هزینه خیلی زیادی صورت گرفت» (مصاحبه‌شونده شماره 4، افزایش سرمایه اجتماعی و ایجاد مقصد گردشگری، کاروانسرای سعدالسلطنه).
ـ «برای بخش خصوصی هم بحث مالی و هم بحث مهمان‌نوازی ایرانی مطرح بوده معنی ارائه خدمات مهمان‌نوازی در یک خانه ایرانی در سطح جهانی بدهد. پس هم بحث مالی مطرح بوده و هم بحث اعتباری یک برند مهمان‌نوازی برای خودش می‌سازد و پزش را می‌دهد. ببینید بوتیک هتل خیلی بحث به‌روزیه یعنی برای کلاسش هم که شده خیلی از پول‌دار‌ها این کار را میکنند» (مصاحبه‌شونده شماره 8، انتفاع مالی و ارائه مهمان‌نوازی ایرانی، بوتیک هتل نظامیه).
اما مقصود از بهره‌بردار خصوصی، شخص ثالث است که بهره‌برداری از بنا را طی قراردادی با بخش خصوصی مشارکت‌کننده، برعهده می‌گیرد. از‌آنجا‌که فقط درخصوص بنای سعدالسلطنه بهره‌بردار شخص ثالث وجود داشته است امکان قیاس اهداف این گروه با گروهی مشابه در سایر موردها، وجود ندارد. هدف این ذی‌نفعان در مشارکت سعدالسلطنه با توجه به صحبت‌های مصاحبه‌شوندگان، احیای صنایع دستی، آموزش صنایع دستی، کارآفرینی، ایجاد ارتباطات انسانی، راه‌اندازی کسب‌و‌کار و درآمدزایی بوده است.
۵. جمع‌بندی، نتیجه‌گیری و پیشنهاد
پژوهش حاضر در پی آن بود تا هدف از مشارکت عمومی ـ خصوصی در زمینه بناهای تاریخی شهری را از منظر هر‌یک از بخش عمومی یا خصوصی تعیین کند. بدین منظور چهار بنای تاریخی مورد مشارکت (سرای عامری‌ها، بوتیک هتل نظامیه، کاروانسرای سعدالسلطنه و کاروانسرای ابوزیدآباد) در راستای این مطالعه انتخاب شدند. در این میان در فرایند تحقیق، اهداف مدنظر شخص ثالث نیز به‌عنوان بهره‌بردارانی از بخش خصوصی (برای استفاده کوتاه‌مدت خود) مورد توجه قرار گرفت درحالیکه این موضوع می‌تواند به پویاسازی هرچه بیشتر یکی از منابع قابل‌توجه توسعه اقتصاد شهرها کمک کند.
تأمین هزینه‌های مرمت و حفاظت، تأمین زیرساخت گردشگری، الگوسازی برای بخش خصوصی، حفظ بنا، باز زنده‌سازی بافت تاریخی، هویت‌بخشی، انتفاع اقتصادی و اشتغال‌زایی، ازجمله اهداف بخش عمومی برای مشارکت بوده است. در این میان، تأمین هزینه‌ها، حفظ بنا و تأمین زیرساختهای گردشگری اولویت مشترک میان هر چهار بنای بررسی شده برای بخش عمومی است. به‌عبارتی برای بخش عمومی، حفظ بنا به‌عنوان میراث ملی و انتقال این میراث به‌صورت سالم به نسل‌های بعدی مورد توجه است. علاوه بر این، تأمین زیرساخت‌ها برای توسعه صنعت گردشگری نیز حائز اهمیت است. همچنین بخش عمومی تنها محوریت بنا را ـ چه از منظر حفاظتی و چه از منظر تعریف کاربری ـ مدنظر نداشته بلکه به جامعه‌ای که با این‌گونه بناها مرتبط هستند نیز اهمیت می‌دهد. به کلامی دیگر، باید توجه داشت که قالب این بناها در مناطق محروم شهری واقع شده‌اند که با پویاسازی بافت‌های تاریخی شهری از یک جهت می‌تواند به هویت‌بخشی و باز زنده‌سازی حیات اجتماعی در این مناطق کمک کند و هم برای ساکنان کمتر برخوردار این‌گونه محلات به اشتغال‌زایی منجر شود.
همچنین پرستیژ اجتماعی، شروع سرمایه‌گذاری در گردشگری، افزایش سرمایه اجتماعی، ایجاد مقصد گردشگری، انتفاع مالی، علایق شخصی و ارائه مهمان‌نوازی ایرانی، ازجمله اهداف بخش خصوصی بوده است. در این میان، تأمین منافع مالی برای بخش خصوصی در اولویت اول بوده است. دستیابی به یک پرستیژ اجتماعی نیز یکی دیگر از منافع بخش خصوصی مشارکت‌کننده در این بناها بوده است که رنگ و روی انتفاع فردی را بیشتر نشان می‌دهد؛ اینکه مشارکت در زمینه بناهای تاریخی می‌تواند نشانگر غنای فرهنگ فردی و علامتی از توجه به سرمایه‌های ملی به‌شمار رود. توسعه شغلی نیز هدف کسب‌و‌کاری است که سرمایه‌گذاران در عناوینی همچون شروع سرمایه‌گذاری در گردشگری از آن یاد کرده‌اند. البته در این میان، اهداف ملی و دیگر خواهانه‌ای همچون افزایش سرمایه اجتماعی و ارائه مهمان‌نوازی ایرانی نیز مطرح شده است.
بهره‌برداران شخص ثالث که در مورد کاروانسرای سعدالسلطنه وجود داشته‌اند و غالب غرفه‌دارا‌نی بودند که به عرضه صنایع دستی و محصولات سنتی محلی، مشغول بوده‌اند. هدف این اشخاص به‌عنوان مشارکت برای احیای صنایع دستی، آموزش صنایع دستی، کارآفرینی، ایجاد ارتباطات انسانی، راه‌اندازی کسب‌و‌کار و درآمدزایی بوده است. به‌عبارتی از‌یک‌سو راه‌اندازی کسب‌و‌کار شخصی و از‌سوی‌دیگر، توجه به صنایع دستی محلی، مورد توجه این گروه از ذی‌نفعان در مشارکت عمومی ـ خصوصی در زمینه بناهای تاریخی بوده است. این امر فرصتی است که از قِبل آن، هم تأمین منافع فردی بهره‌برداران و هم اهداف ملی در راستای حفظ هنرهای سنتی و صنایع دستی در کشور محقق شود.
اما در قیاس خروجی مطالعه حاضر با مطالعات پیشین، به‌نظر می‌رسد اگرچه قالب مقوله‌بندی انجام شده در خروجی مطالعه چند موردی متفاوت از مقوله‌بندی مرور سیستماتیک در زمینه اهداف مشارکت بوده است- توجه به اهداف سه بخش عمومی، خصوصی و بهره‌برداران به‌جای محورهای موضوعی- اما بسیاری از اهداف شناسایی شده در موردها دارای شباهت با مقاصد تعریف شده در پیشینه این موضوع است. مواردی همچون تأمین سرمایه، توسعه زیرساختهای گردشگری، حفاظت، انتفاع اقتصادی و اشتغال‌زایی ازجمله مفاهیمی است که در پیشینه مطالعات نیز موجود است.
مواردی همچون الگوسازی برای بخش خصوصی، باز زنده‌سازی بافت تاریخی، هویت‌بخشی، ایجاد پرستیژ اجتماعی برای بخش خصوصی، افزایش سرمایه اجتماعی، علایق شخصی، ارائه مهمان‌نوازی ایرانی، احیای صنایع دستی، آموزش صنایع دستی و ایجاد ارتباطات انسانی به‌نظر مفاهیم جدید و قابل‌توجه در زمینه مشارکت در بناهای تاریخی، به‌شمار می‌رود. مفاهیمی که بعضاً خاص بناهای تاریخی بوده یا در بستر کشور ما، قابل تعریف است.
در هر روی با توجه به نتایج به‌دست آمده، بخش خصوصی بیشتر در پی تأمین منافع مادی خود بوده است بنابراین بخش عمومی در مشارکت‌های عمومی - خصوصی در زمینه بناهای تاریخی باید سیاستهای خود را به‌گونه‌ای تنظیم کند که حداکثر اقدام‌های تضمینی برای تأمین منافع طرف بخش خصوصی، اتخاذ کند. بدین‌منظور می‌توان از ظرفیت‌های حمایتی موجود در قانون حمایت از مرمت و احیای بافت‌های تاریخی - فرهنگی بهره برد (مصوب 12/04/1398)؛ مواردی همچون قبول ارائه تسهیلات به بافت‌های تاریخی، قبول سند مالکیت بناهای تاریخی به‌عنوان وثیقه بانکی، بیمه بناهای تاریخی، بهبود کیفیت زندگی (ارائه خدمات شهری) به بناهای تاریخی واقع در بافت‌های فرسوده شهری و غیره. مواردی که به‌نظر کمتر به مرحله اجرا رسیده‌اند.
در مقابل بخش خصوصی باید در جهت رعایت استانداردها و حفظ بناها اقدام و تلاش کند تا کاربری گردشگری در بهره‌برداری از بنای واگذار شده به‌کار گرفته شود.
در پژوهش‌های بعدی می‌توان موضوع‌های مرتبط دیگر نظیر منافع متصور و وظایف مورد انتظار از هر‌یک از بخش‌های عمومی یا خصوصی را در این زمینه مشارکتی، مورد بررسی قرار داد. بررسی اهداف مشارکت عمومی- خصوصی بناهای تاریخی در دیگر کشورها نیز می‌تواند موضوع مورد توجهی در مطالعات تطبیقی بعدی به‌شمار رود.
[1]. Scopus
[2]. Science Direct
[3] SAGE Journals
[4]. Wiley Online Library
[5]. Braun and Clarke
)