مطالعه تأثیر میزان دین‌داری بر احساس امنیت اجتماعی: فراتحلیل پژوهش‌ها بازه زمانی 1387 الی ۱۴۰۰

مقدمه

امنیت قدمتی به وسعت تاریخ بشر دارد و سابقه آن هم‌زمان با مفهوم اجتماع و جامعه است. مفهوم اصطلاحی امنیت در بعد عینی آن فقدان تهدید علیه ارزش‌های حاکم در جامعه و در بعد ذهنی آن همان احساس امنیت است. احساس امنیت در امان بودن جان، مال، هویت و ارزش‌های خود از تهدید، صدمه، آسیب و نبود دغدغه تأمین نیازهای معقول حال و آینده است. دین‌داری و سرمایه اجتماعی از منابع نامشهود تأمین‌کننده امنیت اجتماعی هستند (امین بیدختی، 1392). باورهای مذهبی از نگاه اسلام،  منشأ دینی داشته و شامل باور به اصول و عقاید مذهبی (خدا، قیامت و نبوت) است. به‌علاوه، باورهای مذهبی مجموعه‌ای نگرش، باور و رفتارهای مرتبط با کنش‌های دینی است که مجموعه این موارد در انسان سبک زندگی آنها را تحت تأثیر قرار می‌دهد (Yeary etal., 2012). باورهای اسلامی، اشاره به محرمات و اعتقادات اسلامی برگرفته از قرآن کریم و منابع دینی دارد که طبق آن هر شخص خدا را به‌مثابه داننده و ناظر بر همه کنش و اعمال روزمره دنیوی خود در نظر می‌گیرد (سوره علق، آیه 11) و فرد مطمئن است که اعمال آنها به‌صورت روزمره ثبت‌ شده و آنها تنبیه یا مورد پاداش قرار خواهند گرفت (Yeary etal., 2012).

مطالعات نشان داده‌اند که باورهای مذهبی، با بهبود رفاه اجتماعی مرتبط است و توانایی جامعه را برای مبارزه با مسائل منفی زندگی؛ مسائل اجتماعی، کژرفتاری، شکاف اجتماعی و تضاد طبقاتی افزایش می‌دهد. این کارایی جمعی، به‌دلیل حمایت اجتماعی است که مذهب به آن اعتبار عملی می‌بخشد. درواقع، سرمایه اجتماعی و حمایت اجتماعی؛ فضای دنج و قابل دفاعی را برای محیط انسانی ترسیم می‌کنند. مناطقی که میزان دین‌داری پایین بوده یا الحادگرایی رایج است، با سبک زندگی بی‌معنا و احساس بیگانگی مواجه‌اند و به منابع کمی از سرمایه اجتماع برخلاف مناطق مذهبی دسترسی دارند. حمایت اجتماعی ناشی از اجتماع مذهبی، با فراخوانی جامعه  برای کاهش نگرانی‌ها و رفع مشکلات به ارتقای رفاه اجتماعی به کمک می‌آید؛ به‌طوری‌که سلامت اجتماعی را تقویت می‌کند. سرمایه اجتماعی مذهبی، یکی از مهم‌ترین گونه سرمایه اجتماعی است که تضمین‌کننده سلامت اجتماعی است (Allen, 2007).

 دورکیم با مطالعه درباره دین، بر این تأکید کرد که دین با ایجاد حس معنا و هدف در زندگی، باعث کاهش ازخودبیگانگی و افزایش احساس امنیت می‌شود. ازطرفی با تقویت انسجام اجتماعی و ثبات در تعامل اجتماعی، روابط انسانی را تنظیم و آنها را به همدیگر وابسته نگه می‌دارد (Moberg, 2008). همچنین دین نقش کنترل اجتماعی را بازی می‌کند. دین به مردم یاد می‌دهد که رفتارهای اخلاقی را رعایت کنند و به آنها آموزش می‌دهد که عضو مفید و خوب جامعه شوند(Morris, 1984) . دین‌داری، در جامعه با اتصال گروه‌های هم ایمان و هم‌کیش، تعامل اجتماعی را افزایش می‌دهد، مناسک و مراسم‌های مذهبی، نوعی کنش متقابل نمادینی است که در آن همه گروه‌ها در آیین دینی با هم وحدت پیدا می‌کنند و در غم و شادی هم شریک می‌شوند .(Emerson, Monahan and Mirola, 2011)

دین در جامعه کارکرد مفیدی دارد، مهم‌ترین آن، سرمایه اجتماعی (احساس امنیت و آرامش) است. در این معنا، امنیت اجتماعی در رأس هرم نیازهای بشری قرار گرفته و ضروری‌ترین شرط رسیدن به نیازهای مادی و معنوی است (خسروشاهی و همکاران، 1398: 39). امنیت اجتماعی ناظر بر توانایی پاسداشت یا دفع تهدید از عنصری است که افراد یک جامعه را به همدیگر مرتبط می‌سازد (نویدنیا، 1385: 40). احساس امنیت از مهم‌ترین نیازهای بشری و عنصری سرایت‌کننده است و در کنش‌های متقابل افراد دائماً تولید و انتشار می‌یابد (قربان‌زاده سوار،  1387). دین نقش مهمی در تأمین احساس آرامش جمعی و فردی داشته و یکی از مکانیسم‌های کنترل غیررسمی اجتماع از گرایش به نابهنجاری اجتماعی، بزه و ایجاد ناامنی در اجتماع است (ذوالفقاری،‌ عشایری و اسماعیلی، 1399: 69).

در میان ادیان زنده جهان؛ دین اسلام توجه ویژه‌ای به امنیت اجتماعی دارد. در طول تاریخ، دین و دین‌داری همواره نقش مثبتی در برقراری امنیت اجتماعی در جامعه داشته است. احساس امنیت مفهومی درونی و ذهنی است به‌طوری‌که من درون خود این احساس را داشته باشم که امنیت دارم و تهدید نمی‌شوم، حال ممکن است این احساس با امنیت و ایمنی تناسب داشته باشد یا نداشته‌ باشد (احمدی، 1385: 273). دین یکی از عوامل مهم شکل‌دهنده ارزش‌ها و باورهای مردم در جوامع مختلف بوده (علیزاده، 1385: 254) و به‌دلیل قابلیت درونی‌سازی رفتارها می‌تواند با هنجارسازی در جامعه، زمینه ارتقای رفتارهای شهروندی را فراهم کند و به افزایش احساس امنیت کمک کند (باقری و مهدوی، 1397: 53). امنیت در معنای عینی، فقدان تهدید نسبت به ارزش‌های کسب ‌شده و در معنای ذهنی یعنی فقدان هراس از اینکه ارزش‌های مزبور مورد حمله قرار گیرد (بوزان، 1378: 86).

از شاخصه‌های امنیت اجتماعی بعد ذهنی و درونی آن است که از آن به «احساس امنیت اجتماعی» یاد می‌شود. این احساس که از تجربه‌های مستقیم و غیرمستقیم از شرایط و اوضاع محیط پیرامونی ناشی می‌‌شود ازیک‌سو، بر روابط اجتماعی که برآیند و تولید اجتماعی است اثر گذاشته و از‌سوی‌دیگر از لحاظ ذهنی و روانی، زمینه‌ها و بسترهای شکل‌گیری آن روابط را تحت تأثیر قرار می‌دهد (بیات، 13۸۸: 17). در این باره حضرت علی (ع) در حدیثی می‌فرمایند: «بدترین مکان برای سکونت جایی است که ساکنان آن امنیت نداشته باشند» (شهیدی، 1397: 105) و امام‌ صادق (ع) همچنین درخصوص احساس امنیت می‌فرمایند: «امنیت، عدالت و فراوانی نعمت از اموری هستند که عموم مردم بدان نیاز مبرمی دارند» (حسینی دشتی، 1397: 523).

دین‌داری نقش مهمی در احساس امنیت شهروندان داشته (نقدی، 1385: 11) و دراین‌باره؛ دورکیم کارکرد دین را نه‌تنها در هم‌بستگی و روابط اجتماعی مهم دانسته بلکه در حل‌وفصل معضلات اجتماعی، ایجاد یگانگی و وحدت بین ساکنان اجتماع حائز اهمیت می‌داند. وجود دین موجب ثبات، استمرار و پایداری جامعه می‌شود. دین به‌مثابه عنصر نهادی نقش مهمی در افزایش احساس امنیت و آرامش اجتماعی بین خانواده و اعضای اجتماع و گروه قومی دارد. دین با دعوت به انجام مناسک جمعی، انسان را از تفرق، بی‌تفاوتی و فردگرایی منع کرده و نسبت به اهداف جمعی و پذیرش مسئولیت اجتماعی متعهدتر می‌کند. کاهش ناامنی محیطی، مبارزه با بی‌نظمی اجتماعی و ممانعت از فعالیت خرده‌ فرهنگ بزهکاران و مزاحمان خیابانی در سایه دین می‌تواند به آسان‌ترین روش صورت گیرد. بر این اساس هدف اصلی پژوهش عبارت است از:

• بررسی و برآورد اثر میزان دین‌داری بر احساس امنیت اجتماعی،
• مطالعه تأثیر مؤلفه‌های دین‌داری بر احساس امنیت اجتماعی،
• برآورد اندازه اثر متغیرهای تعدیل‌گر بر احساس امنیت اجتماعی.

1. مبانی و رویکردهای نظری

امنیت:[1] امنیت به‌معنای آن است که مردم ترس و بیمی نسبت به حقوق و آزادی‌های مشروع خود نداشته و به‌هیچ‌وجه حقوق آنها به مخاطره نیفتد و هیچ عاملی حقوق مشروع آنها را تهدید نکند (زنجانی، 1374: 548). مفهوم امنیت اجتماعی را اولین بار، باری بوزان در سال 1998 به‌کار برد. امنیت اجتماعی عبارت است از همه اقدام‌هایی که به‌موجب آن اقشار مختلف مردم در محیطی آرام بتوانند فعالیت‌های اجتماعی خود را انجام دهند (آرون، 1388: 625). امنیت به‌معنای اطمینان، عدم خوف، در امان بودن و نهراسیدن آمده است؛ یعنی از احساس امنیت (حالات و موقعیت‌های ذهنی) تا ایمنی و اطمینان خارجی (موقعیت‌های عینی و برونی) در این واژه نهفته ‌است (مؤذن‌زاده جامی، 1384: 199). امنیت به مفهوم مصونیت از تعرض و تصرف اجباری (صدیق سروستانی، 1376: 115)، فقدان ترس و نگرانی اجتماعی فرد از تهدیدهای محیطی (نیازی، ‌عشایری و منتی، 1396) و فقدان هراس از به مخاطره افتادن، رهایی انسان از اضطراب، بیم و خطر (شاهرخی،گروسی و میرزایی، 1386: 28)، نداشتن دلهره و دغدغه، رهایی از خطر، تهدید و اضطراب اجتماعی است (ماندل، 1379: 44).

احساس امنیت:[2] احساس امنیت پدیده‌ای روان‌شناختی  ـ اجتماعی است که ابعاد گوناگونی دارد. این احساس ناشی از تجربه‌های مستقیم و غیرمستقیم افراد از شرایط و اوضاع محیط پیرامونی است که به‌صورت‌های گوناگون آن را تجربه می‌کنند. به‌لحاظ روان‌شناسی احساس امنیت سازه‌ای چندبعدی است و در شرایط اجتماعی و افراد مختلف به گونه‌های متفاوت ظهور یافته و به اشکال مختلف نیز قابل‌سنجش و اندازه‌گیری است (بیات، 1387: 4). احساس امنیت دارای پنج بعد اساسی است:

• احساس امنیت جانی: یعنی تضمین جسم و جان افراد در مقابل خطرات و آسیب‌هایی که مانع ادامه حیات آنان می‌شود.
• احساس امنیت مالی: به‌معنای تضمین دارایی‌های خانواده از سرقت و دزدی و اطمینان خاطری که از تأمین نیازهای مادی و مالی خانواده حاصل می‌شود.
• احساس امنیت اخلاقی: عبارت است از تضمین اصول و الگوهای اخلاقی در روابط و مناسبات افراد مانند اعتماد، صداقت، حسن نیت، سعه‌صدر، خیرخواهی و غیره.
• احساس امنیت عاطفی: بیانگر اطمینان از آنکه دیگران ما را دوست دارند و بود و نبودمان برایشان اهمیت دارد. دردها و مصائب ما آنان را نیز دچار اندوه و غم می‌کند.
• احساس امنیت شغلی: یعنی افراد ضمن کار و انجام‌ وظیفه و دریافت حقوق و مزد از امکانات لازم برای بهبود شرایط و پرورش خویش برخوردار باشند (دلاور، 1394: 47).

دین‌داری: دین عبارت است از نظامی همبسته از باورها و اعمال مربوط به امور لاهوتی و ماورایی، این باورها و اعمال همه‌کسانی را که پیرو آنها هستند در یک اجتماع اخلاقی واحد به نام کلیسا یا امت متحد می‌کنند (دورکیم، 1383: 63). از نگاه تایلور[3] (1971)، دین همان اعتقاد به موجودی معنوی است که بر ما اعمال نظارت می‌کند. رادکلیف براون[4] (1945)، دین را معادل و وسیله پیوستن به قدرتی می‌داند که مافوق جامعه انسانی است و آن را نیروی معنوی یا اخلاقی تعریف می‌کند (افشانی و جعفری، 1395: 198). یینگر[5] (1975) نیز دین را نهاد یا سازمانی از باورها، اعتقاد و مناسکی جمعی می‌داند که انسان را نسبت به جامعه و محیط خود متعهدتر می‌کند (توسلی، 1389: 72). دین‌داری و حضور در مناسک جمعی، ایجادکننده سرمایه مذهبی است، سرمایه مذهبی گونه‌ای از سرمایه اجتماعی است. این سرمایه به ارتباط میان افراد، شبکه‌های اجتماعی و هنجارهای متقابل و اعتماد متقابلی اشاره دارد که از اجتماع برمی‌خیزد .(Putnam, 2000: 19)  سرمایه‌های دینی، ایجادکننده یک جامعه بزرگی[6] است که امنیت می‌آفریند. این سرمایه کمک کاربردی و عملی به زندگی ملی و محلی است که با گروه دینی ایجاد می‌شود .(Baker and Skinner, 2006: 9)  این جامعه با شبکه‌ای از اعتماد، راهنمایی و حمایت جمعی شکل ‌گرفته است (Baker and Miles-Watson, 2008).

دین به‌مثابه ضرورت زندگی بشر نقش مهمی در نظم اجتماعی دارد به‌طوری‌که با کاهش ناهنجاری‌های اجتماعی در جامعه به‌صورت نیروی حیات‌بخش و سعادت‌پرور عمل می‌کند و با خصلت اجتماعی پیروان خود را دورهم جمع کرده و با ایجاد پیوندهای مشترک و انسجام اجتماعی موجبات احساس سعادت و خوشبختی را فراهم می‌آورد و با تأثیر گذاشتن بر اعمال فردی، جهان‌بینی خاصی به فرد می‌دهد و احساس رضایت از زندگی در او ایجاد می‌کند. ازاین‌رو، فرد دین‌دار با الهام از آموزه‌های دینی احساس امنیت زیادی در مقابل رخدادها و خطرها دارد که فرد غیردین‌دار فاقد آن است (پوراحمد و همکاران، 1391: 10). دین یکی از نهادهای مهم در تأمین احساس امنیت اجتماعی است. دین، دین‌داری، ایمان به خدا، انسان را به اجرای قوانین و دوری از بزهکاری و ناهنجاری‌های اخلاقی دعوت می‌کند (ابراهیم‌زاده آملی، 1384: 57). درواقع، ایمان و دین‌داری انسان را از درون متحول می‌سازد و نیروی محرکه‌ای قوی به‌سوی خوبی‌ها و ترک زشتی‌ها در نهاد او قرار می‌دهد و هر آن با هشدار به او از گرایش و میل به زشتی‌ها و ارتکاب جرم بازمی‌دارد (سلطانی و سلطانی، 1395: 27).

2. پیشینه پژوهش

پژوهش‌ درباره دین‌داری و احساس امنیت اجتماعی در دو بخش خارجی و داخلی ارائه ‌شده است.

۲-۱. پژوهش‌های خارجی

بکر و اسمیت[7] (2010)، در پژوهشی با عنوان «معنویت، مذهب، سرمایه اجتماعی: شناسایی مؤلفه‌ها و ارتباط آن با ایمان مبتنی‌بر انگیزش و مشارکت در جامعه مدنی» نشان می‌دهند که مذاهب اسلام، بودا، کاتولیک، آنگلوساکسون و عیسوی که باورهای مذهبی دارند و به مناسک مذهبی اقدام می‌کنند، احساس امنیت زیادی نسبت به گروه بی‌ایمان دارند. مذهب، سایبانی معنوی تلقی می‌شود که با ایجاد اتحاد و پیوندهای جمعی، ترس، ناامنی و استرس را دور می‌کند.

کارولین و همکاران[8] (2009)، در پژوهشی با عنوان «امنیت اجتماعی در شبکه‌های مذهبی» مطرح می‌کنند که دین با ایجاد گروه‌های خودجوشی که هم‌کیش و هم‌آیین هستند، سرمایه مذهبی تولید می‌کند، این گروه در مکان مذهبی، ایام خاص و اعیاد مذهبی، با گردهمایی، انسجام و سرمایه اجتماعی خود را نشان می‌دهند و از این منبع آرامش و امنیت اجتماعی خود را تغذیه می‌کنند.

اسمیت (2022)، در مطالعه‌ای با عنوان «کارکردهای مذهب در جامعه انسانی» به این اشاره می‌کند که جامعه‌شناسان و  روان‌شناسان به اهمیت دین در جوامع انسانی پرداخته‌اند. روان‌شناسی بر نقش دین در کاهش استرس، افسردگی، افزایش سلامت معنوی و روانی، کاهش مرگ‌ومیر و جامعه‌شناسان بر بعد جمعی آن یعنی امنیت اجتماعی، مبارزه با بزه و بزهکاری، سرمایه اجتماعی و تعهد اجتماعی تأکید می‌کنند.

لنگیت[9] (2022) در مطالعه‌ای با عنوان «مذهب و جرم با رویکرد پیشگیرانه در کنیا» به این نتیجه رسید که در پنج دهه اخیر، مطالعه درباره ارتباط بین مذهب و جرم در بین محققان با اقبال بیشتری روبه‌رو شده‌ است.  مذهب با ارائه نقش بازنده در قابل بایدها و نبایدها به مردم، آنها را از رفتارهای مجرمانه بازمی‌دارد. نتایج این پژوهش با مطالعه روی 125 نفر نشان داد که مذهب در حفظ نظم اجتماعی و تقویت ارزش‌های اجتماعی و اخلاقی در جامعه باعث پیشگیری از جرم می‌شود، در سایه این اتحاد اجتماعی، امنیت اجتماعی شکل می‌گیرد. همچنین با افزایش مذاهب مختلف (ناهمگونی مذهبی)، میزان ناامنی اجتماعی افزایش می‌یابد.

سالواتر و روبین[10] (2018) در پژوهشی با عنوان «تأثیر مذهب بر رفتارهای مجرمانه در دوران بلوغ» نشان می‌دهند که جوانان با ورود به دوران بلوغ، سبک زندگی جدیدی را تجربه می‌کنند، در اثر این هیجان و تجربه جدید، احتمال گرایش به رفتارهای مجرمانه وجود دارد که در این میان الگوهای مذهبی، می‌تواند تأثیر بازدارنده و حمایتی از فرد در برابر بزهکاری داشته باشد. مذهب به‌مثابه کنترل اجتماعی بر رفتارهای جوانان عمل می‌کند.

۲-۲. پژوهش‌های داخلی

دین‌داری در جامعه ایرانی به‌دلیل مذهب شیعه؛ نقش مهمی در احساس امنیت اجتماعی، پیشگیری از جرم و مبارزه با بزهکاری اجتماعی داشته است. دراین‌باره پژوهش‌های مختلفی صورت گرفته است که مطابق بررسی از منابع علمی (نور مگز، مگ ایران، ایرانداک، علم نت)، اولین پژوهش را در سال 1387 قربان‌زاده سوار انجام داد و بعدازآن آمار تحقیق‌ها در این زمینه روند افزایشی داشته است. آخرین پژوهش در حوزه دین‌داری و امنیت به سال 1399 برمی‌گردد که ابراهیم‌پور و همکاران (۱۳۹۹) و رفیعی، مداحی و سیار خلج (۱۳۹۹) انجام‌ داده‌اند. بر این اساس پژوهش‌های نویسندگانی ازجمله اکبری شهابی و ابراهیم‌پور (۱۳۹۷)، سفیری، رجبلو و قلیزاده (1397)؛ شهیدی (1397)؛ عبدی زرین و همکاران (۱۳۹۷)؛ جعفری و جعفری (۱۳۹۶)؛ طالبی و رمضانی (۱۳۹۶)؛ سلطانی و سلطانی (۱۳۹۵)؛ شاطریان و همکاران (۱۳۹۵)؛ پورسعدی، محمدپور و عباس‌زاده (۱۳۹۵)؛ جهانبخش گنجه، باقری‌نیا و جعفری (1395)؛ هاشمی‌زهی، میری و حافظ رضازاده (1395)؛ عبدالمحمدی و همکاران (1395)؛ افشانی، ذاکری هامانه و عسگری ندوشن (139۴)؛ حاجی‌زاده میمندی، سعید و واصف بنگجه (۱۳۹۴)؛ فتاحی و همکاران (۱۳۹۴)؛ منصوری، علوی و یادگارنژاد (1394)؛ اسدی و همکاران (۱۳۹۳)؛ امین بیدختی (1392)؛ شایگان (۱۳۹۲)؛ هاشمیان‌فر، دهقانی و اکبرزاده (۱۳۹۲)؛ امین بیدختی و شریفی (۱۳۹۱)؛ پوراحمد و همکاران (1391)؛ کردی و کوهساری (1390)؛ رستمی (1389) و قربان‌زاده سوار (1387) در قلمرو جغرافیایی؛ فرهنگ‌ها‌، مکان‌ها و در بازه زمانی متفاوت از هم به این موضوع پرداخته‌اند که نشان می‌دهد میزان دین‌داری نقش مستقیمی در افزایش احساس امنیت اجتماعی داشته است. با توجه به ماهیت پژوهش و مسئله اصلی تحقیق؛ مطالعات داخلی در بازه زمانی 1۴۰۰-1۳۸۷؛ در ادامه مورد ارزیابی قرار گرفته است.

۲-3. نقد و نوآوری پژوهش

درباره تأثیر میزان دین‌داری بر احساس امنیت اجتماعی، تحقیقات زیادی انجام‌ گرفته و ازجمله 27 پژوهش معتبر  در سایت نور مگز، پایگاه علمی ایران، ایرانداک و مگ ایران شناسایی ‌شده‌اند. تمامی این تحقیقات دارای آثار ارزشمندی بوده و مهم‌ترین مشکل آن، فقدان اجماع درباره میزان تأثیر کلی تحقیقات انجام ‌گرفته بر احساس امنیت اجتماعی است. فراتحلیل حاضر در پی پاسخ به همین کاستی است تا اندازه اثر کلی 27 پژوهش، میزان تأثیر متغیرهای تعدیلگر (زمینه‌ای) بر احساس امنیت را برآورد کرده و راهکارهای لازم را ارائه کند.

۲-4. نقش دین‌داری در احساس امنیت اجتماعی

فرهنگ حاکم بر جامعه و شاخص‌های آن، بنیان الگوهای موجود در یک سبک زندگی خاص را تشکیل می‌دهند، ولی روشن است که خود فرهنگ نیز از عوامل متعددی سرچشمه می‌گیرد که مهم‌ترین آن، دین و آموزه‌های دینی است. به همین دلیل است که بسیاری از محققان اجتماعی و دین‌پژوهان اذعان داشته‌اند که دین و سبک زندگی امنیت‌محور، دو مقوله‌ای هستند که ارتباط وثیقی میان آنها برقرار است. به بیانی دیگر، سبک زندگی هر فرد و جامعه متأثر از باورها (جهان‌بینی) و ارزش‌های حاکم بر آن فرد و جامعه است. به‌طوری‌که اگر جهان‌بینی مادی و ارزش‌های لذت‌گرایانه بر جامعه حاکم باشد، نوع خاصی از سبک زندگی شکل خواهد گرفت، همان‌طور که اگر جهان‌بینی الهی و ارزش‌های کمال‌گرایانه و سعادت‌محورانه در جامعه گسترده باشند، نوع دیگری از سبک زندگی متناسب با این ارزش‌ها و باورها توسعه خواهد یافت (شریفی، 1391؛ افشانی و عباس‌نژاد، 1398: 30).

پیوند میان دین و سبک زندگی شکل‌دهنده سبک‌های زندگی دینی  است که متناسب با شرایط هر جامعه‌ای شکل می‌گیرد و از سبک‌های مهم و اثرگذار در زیست فردی و اجتماعی جوامع گوناگون و شاکله اصلی نظم و امنیت اجتماعی است. آموزه‌های دین به‌عنوان ابزارهای جامع هدایت و راهبری بشر، در بسیاری موارد حاکم بر ارزش‌ها، باورها و هنجارهای لازم برای جهت‌دهی و الگو بخشی به رفتار و کنش انسانی در محیط جمعی است. از نگاه رابرتسون اسمیت،[11] دین را نباید وسیله‌ای برای تکریم و نجات ارواح تلقی کرد؛ بلکه باید آن را طریقه‌ای در صیانت و رفاه جامعه قلمداد کرد. وی مذهب را تنها یک ترس مبهم و فرزند‌هراس و وحشت نمی‌داند؛ بلکه آن را حافظ مقررات، نوامیس و نظم اخلاقی جامعه می‌داند و آنچه برای او مهم است عملکردهای دین است و نه باورداشت‌ها. دین دو کارکرد تنظیم‌کنندگی (کنترل و سازمان‌دهی رفتارها) و برانگیزاننده (ترغیب‌کننده به نظم جمعی و هنجارهای اجتماعی) دارد. تنظیم‌کننده رفتار فردی برای خیر همگان یا برای گروه و برانگیزاننده احساس مشترک برای وحدت اجتماعی که از طریق مناسک مذهبی انجام می‌شود (همیلتون، 1377: 170).

به‌زعم گیرتس[12] دین مجموعه‌ای از نمادهاست. دین از طریق صورت‌بندی مفاهیمی درباره نظم کلی وجود، این کارها را انجام می‌دهد. به‌نظر او آدمیان به چنین مفاهیمی نیازمندند (یوسف‌زاده،‌ 1388: 94). آنها به این نیاز دارند که جهان را معنا‌دار و سامان‌مند ببینند، آنها نمی‌توانند جهان را به‌عنوان یک مجموعه با هرج‌ومرج و بی‌نظم تحمل کنند. برگر[13] نیز کارکردی معنا‌بخش برای دین قائل بوده است. دین کوشش جسورانه‌ای است برای آنکه سراسر گیتی انسان معنادار شود و از این طریق بر بی‌هنجاری‌ها و ناملایمت‌هایی چون رنج، مرگ، شر و بی‌عدالتی فائق می‌آید (هاشمیان‌فر، دهقانی و اکبرزاده، 1392: 57).

کنت به‌عنوان بنیان‌گذار علم جامعه‌شناسی از نخستین افرادی بود که به نقش و جایگاه دین در اجتماع نظر داشت. وی به ‌ضرورت و کارکرد انسجام‌بخشی دین که می‌تواند وفاق و اشتراک اخلاقی را در جامعه پدید آورد اذعان دارد که حتی در دوره اثباتی، بنیاد نظم اجتماعی از دین است (شجاعی‌زند، 138۸). براساس نظر دورکیم[14] دین در چهار کارکرد عمده به‌عنوان نیروهای اجتماعی انضباط‌بخش، انسجام‌بخش، حیات‌بخش و خوشبختی‌بخش طبقه‌بندی‌ شده است (ویلم، 1386: 21). بر این اساس به باور دورکیم، دین نظام یکپارچه برای اعمال و عقاید به چیزهای مقدس است (کوزر، 1373: 197).

دین به‌عنوان یک پدیده سراسر جمعی وسیله‌ای است که انسان‌ها را به یکدیگر پیوند می‌دهد، درواقع چیزی جزء نیروی جمعی جامعه بر افراد نیست. دین نظام فکری است که افراد جامعه با آن خودشان را باز نمایی می‌کنند و روابط مهم و صمیمانه‌شان را با جامعه از این طریق بیان می‌کنند (علیزاده‌اقدم و همکاران، 1392: 11). بر این اساس دورکیم مذهب را مظهر همبستگی اجتماعی می‌داند که هیچ دین دروغینی وجود ندارد. وی دین را به‌مثابه حقیقتی می‌داند که کیفیتی مختص خود دارد؛ به این معنا که نمایش‌ها یا نمادهای دینی نه توهم محض‌ هستند و نه جانشین پدیده‌های دیگر (مثل نیروهای طبیعی) می‌شوند، بلکه آنها در اذهان افراد وجود دارند تا از محرک‌های خودمداران ممانعت کنند و فرد را به طریقی تحت انضباط درآورند که بتواند به‌طور عینی به واقعیت بیرونی بپردازد. این نمایش‌های مشترک با توانایی‌شان در جهت دادن و مهار انگیزش شخصی، آن اموری هستند که وجود جامعه را ممکن می‌سازد (نوروزی و فولادی سپهر، 1388: 143).

۲-5. جمع‌بندی نظری

بررسی نتایج نظری و پیشینه پژوهش نشان‌ می‌دهد که با افزایش میزان دین‌داری و مؤلفه‌های آن احساس امنیت اجتماعی نیز افزایش می‌یابد. دین‌داری در جامعه، با کاهش انگیزه‌های فردگرایی، فرهنگ جمع‌گرایی، مسئولیت‌پذیری، اتحاد و حساسیت جمعی و دفاع جمعی از کیان یک ملت و محیط را رقم می‌زند. مناسک دینی، با آفرینش نظام معنایی و آن‌جهانی، بقای بشری را دوام بخشیده و برای زندگی امن و زیست‌پذیر جمعی، نوع‌دوستی و تأمین امنیت جمعی را شکل می‌دهد. زنده‌ بودن دین، برگزاری آیین‌های دینی و مراسم‌های مذهبی در سطح محلات و فرامحلی به جاری شدن حیات اجتماعی کمک می‌کند و با ایجاد شبکه‌های قوی (سرمایه اجتماعی مذهبی)، چشم طبیعی نظارتگر بسترهای فردگرایی، جرم، بی‌نظمی و آشفتگی را نادیده می‌گیرد. در این میان، اجتماع دینی و جریان یافتن آن در میان شهروندان، ضمن کاهش اختلاف‌های اجتماعی به انسجام، تعاون و همبستگی گروهی در محیط منجر می‌شود. کارکردهای اصلی دین‌داری در احساس امنیت اجتماعی است، یعنی جهانی فارغ از تهدید، خطر، ترس و اضطراب که به میزان دین‌داری شهروندان وابسته است، هر اندازه شهروندان دین‌دارتر باشند، به همان اندازه احساس امنیت بیشتری می‌کنند. جامعه دینی و افزایش گروه‌های برگزارکننده مناسک دینی در جامعه  باعث می‌شود هرگونه تخلف، بزهکاری و رفتاری خلاف هنجارهای مدنی، برچسب و انگ منفی بخورند و این شرایط به فرسایش هویت فرد منجر می‌شود. این داغ ننگ ناشی از طرد شدن و خروج از شبکه‌های اجتماعی، از افزایش خرده‌فرهنگ‌های بی‌نظم‌کننده جلوگیری می‌کند چراکه مجرمان جامعه از محیط امن و دارای اتحاد اجتماعی، دوری می‌کنند.

دین‌داری، به حفظ جمع بودگی و پیوند اجتماعی گروه‌ها با یکدیگر و ترمیم پیوندهای ضعیف افراد و دعوت به مشارکت آنها به شبکه‌های اجتماعی مذهبی، محیطی سالم و فرد را نسبت به نظم، امنیت، رعایت اخلاق و مدنیت ترغیب می‌کند و ضمن کاهش انزوای اجتماعی فرد و دعوت آن به جمع و گروه‌های شبکه‌ای، آنها را به عرصه عمومی می‌کشاند و وظیفه، تکلیف، مسئولیت اجتماعی در سایه دین‌داری تقویت می‌شود. دین با برانگیختن وجدان جمعی، پویایی جامعه را در مبارزه با گروه‌های خطرناک و غیراخلاقی حساس می‌کند و از شکل گرفتن جامعه بی‌سازمان ممانعت می‌کند. فضا و میدان اجتماعی دینی که در آن، نوع‌دوستی به‌دلیل مجاورت، نزدیکی، احساس عاطفه و پیوندهای معنوی پررنگ‌تر شده نوعی تعصب اجتماعی به محیط و امنیت به‌بار می‌آورد. کارکرد مثبت دین‌داری در امنیت اجتماعی، از طریق پیوستن ساکنان به اجتماع و حضور در شبکه‌های مذهبی و محلی است. سرمایه اجتماعی که در مناسک دینی نمایان می‌شود، با کاهش فردیت، پیوندهای عاطفی- اخلاقی با دیگران پدیدار می‌شود که در عنصر امنیت مشترک‌المنافع هستند. روح انسجام، سرمایه اجتماعی، احساس تعلق و تشکیل گروه‌های مرجع مثبت، به مقاصد اخلاقی- امنیتی جامعه کمک می‌کند.

۲-6. مدل نظری پژوهش

شکل 1. مدل نظری تحقیق

مأخذ: یافته‌های تحقیق.

۳. روش پژوهش

 روش انجام تحقیق از نوع فراتحلیل کمی است که محقق با استفاده از مرور ادبیات و تحقیقات صورت گرفته در بازه زمانی 1387 الی 1400، با محوریت دین‌داری و احساس امنیت، با سرچ کلید‌واژه «دین و امینت، عوامل مؤثر بر احساس امینت، دین‌داری و احساس امنیت اجتماعی» تعداد 34 پژوهش را شناسایی و بعد از غربالگری و تفکیک پژوهش‌های دین‌داری و احساس امنیت، 27 پژوهش به‌عنوان حجم نمونه در بازه زمانی سال‌های 1387 الی 1400 قرار گرفتند. این تعداد پژوهش به‌ روش تعمدی - غیر‌احتمالی بعد از ارزیابی روشی، اعتبار پژوهش، مواردی از‌جمله حجم نمونه، روش پژوهش، ضرایب همبستگی، سطح معنا‌داری، سال پژوهش، نویسندگان و سایر متغیرهای توصیفی دسته‌بندی و وارد فاز تحلیل‌شده و اندازه اثر نهایی هر پژوهش و اثر نهایی کل با فرمول فیشر و کوهن برآورد شده است. برای تشخیص همگنی یا ناهمگنی تحقیقات فوق، از نمودار قیفی، آزمون Q استفاده‌شده و بعد از اثبات فرض ناهمگونی بین مطالعات از متغیر تعدیلگر (زمینه‌ای) برای سنجش میزان اثر آن بر احساس امنیت اجتماعی استفاده‌ شده است.

جدول ۱. خلاصه پیشینه پژوهش (فراتحلیل)

مأخذ: یافته‌های تحقیق.

۴. یافته‌های پژوهش

• 62 درصد (17 مورد) از پژوهش به‌ روش تصادفی؛ 30 درصد (8 مورد) خوشه‌ای و 8 درصد (2 مورد) طبقه‌ای صورت گرفته است.
• جامعه آماری 41 درصد (11 مورد) از پژوهش را شهروندان؛ 48 درصد (13 مورد) دانشجویان؛ 8 درصد (2 مورد) دانش‌آموزان و 3 درصد (1 مورد) را جوانان تشکیل می‌دهند.
• به ‌لحاظ گروه قومی؛ ۱۱ درصد (3 مورد) از پژوهش را قوم آذری و لر؛ 67 درصد (18 مورد) فارس؛ 8 درصد (2 مورد) قوم بلوچ و 3 درصد (1 مورد) را قوم کرد تشکیل داده است.
• به‌لحاظ سطح توسعه استان‌ها؛ 26 درصد (7 مورد) از پژوهش در استان توسعه‌یافته؛ 63 درصد (17 مورد) در مناطق درحال‌توسعه و 11 درصد (3 مورد) در مناطق کم‌توسعه اجرا شده است.
• در این قسمت، به‌اندازه اثر تک‌تک مطالعات، اثر نهایی پژوهش، همگنی / ناهمگنی تحقیق و متغیرهای تعدیلگر اشاره ‌شده است.

جدول ۲. اندازه اثر پژوهش

مأخذ: همان.

نتایج فوق نشان‌ می‌دهد دین‌داری در پژوهش عبدالمحمدی و همکاران (1395) با مقدار ۷۳/۰ و جهانبخش گنجه، باقری‌نیا و جعفری (1395) با مقدار ۴۷/۰ بیشترین تأثیر و در پژوهش رفیعی، مداحی و سیار خلج (۱۳۹۹) و اکبری شهابی و ابراهیم‌پور (۱۳۹۷) با مقدار ۱۵/۰ و فتاحی و همکاران (۱۳۹۴) با مقدار ۱۷/۰ کمترین تأثیر را بر احساس امنیت در بین تمامی تحقیقات داشته است.

۴-1. تأثیر مؤلفه‌های دین‌داری بر احساس امنیت اجتماعی

جدول 3. اثر کل مؤلفه‌های دین‌داری بر احساس امنیت اجتماعی

مأخذ: همان.

نتایج تأثیر مؤلفه‌های دین‌داری در پنج بعد فوق نشان می‌دهد که مؤلفه بعد عاطفی با مقدار ۳۷/۰ و بعد تجربی با مقدار ۳۶۱/۰ بیشترین؛ بعد مناسکی با مقدار ۱۸۹/۰ و بعد پیامدی با مقدار ۱۹/۰ کمترین تأثیر را بر احساس امنیت شهروندان داشته و در این میان بعد اعتقادی با مقدار ۳۰/۰ تقریباً تأثیر متوسطی در مقایسه با سایر مؤلفه‌های دین‌داری بر احساس امنیت اجتماعی شهروندان داشته است. نتایج فوق نشان‌ می‌دهد که درمجموع 27 پژوهش توانسته‌اند ۳۸/۰ و ۳۷/۰ از واریانس احساس امنیت اجتماعی را تبیین کنند، به‌اندازه یک ‌میزان تغییر در میزان دین‌داری، 3 دهم تغییرات در احساس امنیت رخ می‌دهد و با افزایش میزان دین‌داری، متغیر احساس امنیت اجتماعی به همین مقدار نیز افزایش می‌یابد.

۴-2. نمودار قیفی (بررسی میزان همگنی و ناهمگنی پژوهش)

در رگرسیون اگر مقدار فیشر و نحوه پراکندگی اطراف خط نشان ‌می‌دهد که مطالعات تا چه اندازه همگن هستند، مطابق پراکندگی نقاط اطراف خط شیب، مطالعات فوق همگن نیستند. به‌دلیل تفاوت‌های جغرافیایی، زمان پژوهش نویسندگان یا نوع جامعه آماری مورد تحقیق، اختلاف و واریانس وجود دارد. در این نمودار، در صورت عدم سوگیری انتشار، مطالعات انجام‌ شده به‌صورت متقارن در اطراف اندازه اثر ترکیبی توزیع می‌شوند.

نمودار 1. رگرسیون برای میزان همگنی و ناهمگنی پژوهش

مأخذ: یافته‌های تحقیق.

۴-3. آزمون Q

در صورت همگنی مطالعات، از اندازه ثابت استفاده می‌شود و نتایج حاصل از تصادفی در شرایط ناهمگنی، قابلیت تعمیم بیشتری نسبت به مدل ثابت دارد.

آزمون برای همگنی و ناهمگنی مطالعات به‌کار می‌رود. دو فرض اساسی مطرح می‌کند:

فرض صفر: بین مطالعات تحت بررسی تفاوت معنا‌داری وجود ندارد.

فرض خلاف: بین مطالعات تحت بررسی تفاوت معنا‌داری وجود دارد.

جدول ۴. آزمون Q

مأخذ: همان.

با توجه به نتایج مدل می‌توان با اطمینان 99 درصد گفت که فرض صفر مبتنی‌بر همگن بودن مطالعات رد شده و فرض ناهمگونی (عدم همگنی) پژوهش‌ها تأیید شده است. معنادار بودن ۳۲۴=Q نشان از وجود ناهمگنی است. مقدار مجذور i دارای مقداری بین ۱۰0-۰ است و ناهمگنی را به‌صورت درصدی نشان می‌دهد. هرچه به 100 نزدیک‌تر، نشان‌دهنده ناهمگنی بیشتر اندازه‌های اثر پژوهش اولیه است. مقدار ۸۱/۹۳ مؤید تغییرات کل مطالعات به ناهمگنی بین پژوهش مربوط است. بر این مبنا باید از اثر تصادفی برای تحلیل استفاده کرد.

۴-4. تفاوت احساس امنیت اجتماعی برحسب قومیت پژوهش‌ها

جدول 5. تفاوت احساس امنیت اجتماعی برحسب قومیت پژوهش‌ها

مأخذ: همان.

با توجه به نتایج در تأثیر دین‌داری بر احساس امنیت، هویت قومی تأثیر معنا‌داری داشته است، در این میان هویت قومی فارس با ۴۵/۰ بیشترین و هویت قومی آذری با مقدار ۱۷/۰ کمترین تأثیر را به‌عنوان میانجی بر احساس امنیت داشته است. به‌ترتیب میزان تأثیر هویت قومی کرد برابر با ۳۴/۰ ؛ لر برابر با ۳۳/۰ و قوم بلوچ برابر با ۲۱/۰ بوده است.

۴-5. تفاوت احساس امنیت اجتماعی برحسب جنسیت پژوهش‌ها

جدول ۶. تفاوت احساس امنیت اجتماعی برحسب جنسیت پژوهش‌ها

               مأخذ: همان.

 همان‌طور که در جدول آمده است بین جنسیت و احساس امنیت اجتماعی، رابطه معنا‌داری وجود دارد و مقدار اثر کلی آن برابر با 35 درصد است. در این میان، میزان دین‌داری زنان (۴۰/۰) بیشتر از مردان (۳۸/۰) است.

۴-6. تفاوت احساس امنیت اجتماعی برحسب جامعه آماری پژوهش‌ها

جدول 7. تفاوت احساس امنیت اجتماعی برحسب جامعه آماری پژوهش‌ها

مأخذ: همان.

جامعه آماری مورد بررسی نشان می‌دهد شهروندان با ۳۷/۰ بیشترین و دانش‌آموزان با ۲۴/۰ کمترین تأثیر را به‌عنوان متغیر میانجی بر احساس امنیت داشته‌اند.

۴-7. تفاوت احساس امنیت اجتماعی برحسب سطح توسعه استان‌های جامعه آماری پژوهش‌ها

جدول ۸. تفاوت احساس امنیت اجتماعی برحسب سطح توسعه استان‌های

مأخذ: همان.

یافته‌ها نشان می‌دهد تأثیر میزان دین‌داری بر احساس امنیت از طریق سطح توسعه استان‌های مورد بررسی معنا‌دار بوده و مقدار آن برابر با ۰/۳۸۹ است. بر این اساس میزان دین‌داری در استان‌های کم‌توسعه با ۴۴/۰ و درحال‌توسعه با ۰/۳۸۰ بیشترین تأثیر و در استان‌های توسعه‌یافته با ۰/۲۶۷ کمترین تأثیر را بر احساس امنیت اجتماعی به‌عنوان متغیر میانجی داشته است.

۵. جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

احساس امنیت اجتماعی، از اساسی‌ترین و نیازهای پایه‌ای جامعه انسانی محسوب‌ می‌شود که در کنش متقابل، میان افراد تولید و توسعه می‌یابد. پایه اصلی این امنیت جمعی؛ داشتن تعلق جمعی و عنصر کنترل‌کننده‌ای است که در قالب سرمایه جمعی بازتعریف می‌شود. دین‌داری از مهم‌ترین ابزار و روش کنترل اجتماعی غیررسمی در جامعه است که کارکرد اجتماعی آن تأمین امنیت اجتماعی و مبارزه با بی‌نظمی محیطی است. دین‌داری، نقش مهمی در زندگی جمعی افراد ایفا کرده و نظم اجتماعی را سامان‌دهی می‌کند و از طریق سازوکارهای سرمایه اجتماعی (پیوند اجتماعی، انسجام، تعلق اجتماعی و اعتماد اجتماعی) به سلامت اجتماعی (کاهش بزهکاری، پیشگیری از جرائم خشن، کاهش ناامنی و ...) کمک می‌کند. در اصل از کارکردهای اجتماعی میزان دین‌داری، کاهش هزینه‌های اجتماعی در سالم‌سازی محیطی از طریق پیوندهای اجتماعی و استحکام مناسبات اجتماعی است.

این پژوهش، 27 سند پژوهشی را درباره اهمیت میزان دین‌داری بر احساس امنیت اجتماعی در بازه زمانی سال‌های 1387 الی 1400 به‌ روش پیمایشی (کمی) مورد مطالعه قرار داده است که درنهایت با انجام فراتحلیل می‌توان گفت بین دین‌داری و احساس امنیت اجتماعی رابطه معنا‌داری وجود داشته و اثر کلی آن برابر با ۳۷/۰ است. به این معنا که با تقویت میزان دین‌داری در جامعه؛ احساس امنیت اجتماعی افزایش می‌یابد. همچنین دین‌داری با ایجاد احساس مسئولیت اجتماعی و داشتن تعهد در قبال محیط زندگی، سلامت محیطی، دفاع از حریم همنوعان خود؛ نقش بازدارنده، پیشگیرانه و کنترل‌کننده را در برابر بزهکاری و رفتارهای مجرمانه دارد. دین‌داری در جامعه با تولید سرمایه اجتماعی مذهبی؛ ساکنان محیطی را در یک شبکه پیوند  می‌دهد و برای جامعه مطلوب، سالم و بهنجار ترغیب می‌کند. نوعی احساس وظیفه و تعهد برای حفظ آرامش جمعی است. درحقیقت نوعی از پیمان جمعی را شکل می‌دهد که اعضای شبکه مذهبی به‌‌دلیل باور و اعتقاد به رسالت دینی؛ در برابر بزهکاری و ناامنی اجتماعی واکنش نشان می‌دهند و دفاع جمعی را از محیط امری حیاتی تلقی می‌کنند.

میزان دین‌داری به‌عنوان مهم‌ترین ابزار در تقویت احساس امنیت و مقابله با عوامل ناامن‌کننده جامعه در بین تمامی اقوام ایرانی، مورد توجه است. پایبندی جامعه سوای گروه قومی، ساختار جغرافیایی و زبان قومی به دین اسلام و مناسک آن ازجمله مشارکت در پیاده‌روی اربعین حسینی، تاسوعا - عاشورا، شب‌های قدر و سایر مناسبت‌های مذهبی، رفتارهای پرخطر را کاهش می‌دهد و با ایجاد حس کنترلی (شرم و حیا) و همچنین حساسیت جامعه به امور محیطی، به تقویت نظم امنیت اجتماعی کمک می‌کند. دین‌داری و انجام مناسک دینی و حضور در اجتماعات مذهبی (سرمایه اجتماعی مذهبی)، با ایجاد شرم و حیا، رفتارهای غیراخلاقی را کاهش می‌دهد. این نتایج با یافته‌های مطالعاتی بکر و اسمیت (2010)، کارولین و همکاران (2009)، اسمیت (2022)، لنگیت (2022)؛ سالواتر و روبین (2018)؛ اکبری شهابی و ابراهیم‌پور (۱۳۹۷)؛ سفیری، رجبلو و قلیزاده (1397)؛ شهیدی (1397)؛ عبدی زرین، فقیهی و ضمیری (۱۳۹۷)؛ جعفری و جعفری (۱۳۹۶)؛ طالبی و رمضانی (۱۳۹۶)؛ سلطانی و سلطانی (۱۳۹۵)؛ شاطریان و همکاران (۱۳۹۵)؛ پورسعدی، محمدپور و عباس‌زاده (۱۳۹۵)؛ جهانبخش گنجه، باقری‌نیا و جعفری (1395)؛  هاشمی‌زهی، میری و حافظ رضازاده (1395)؛ عبدالمحمدی و همکاران (1395)؛ افشانی، ذاکری هامانه و عسگری ندوشن (139۴)؛ حاجی‌زاده میمندی، سعید و واصف ینگجه (۱۳۹۴)؛ فتاحی و همکاران (۱۳۹۴)؛ منصوری، علوی و یادگارنژاد (1394)؛ اسدی و همکاران (۱۳۹۳)؛ امین بیدختی (1392)؛ شایگان (۱۳۹۲)؛ هاشمیان‌فر، دهقانی و اکبرزاده (۱۳۹۲)؛ امین بیدختی و شریفی (۱۳۹۱)؛ پوراحمد و همکاران (1391)؛ کردی و کوهساری (1390)؛ رستمی (1389)؛ قربانزاده سوار (1387) همسو بوده و آنها را تأیید می‌کند.

 با توجه به اینکه 27 پژوهش را محققان در زمان، مکان، جامعه آماری و قومیت و استان متفاوت انجام داده‌اند دارای سوگیری انتشار و ناهمگنی است، برای بررسی وجود ناهمگنی از آزمونQ  و نمودار قیفی استفاده ‌شده و مقدار (۹۳.۸۱۷=i-sqared)؛ (۰.۰۰۰=p-value) و (۳۲۳.۴۴۷=Q-value) نشان‌دهنده ناهمگنی بین تحقیقات است. برای این منظور باید از متغیرهای تعدیلگر و میانجی بین میزان دین‌داری و احساس امنیت استفاده کرد. جهت بررسی تعدیلگر، متغیر هویت قومی، جامعه آماری و سطح توسعه استان وارد فرایند تحلیل شدند. نتایج نشان‌ می‌دهد که هویت قومی به‌عنوان میانجی تأثیر معنا‌داری بر احساس امنیت اجتماعی داشته است، در این میان هویت قومی فارس با مقدار ۴۵/۰ بیشترین و هویت قومی آذری با ۱۷/۰ کمترین تأثیر را به‌عنوان متغیر میانجی بر احساس امنیت داشته است. از بین جامعه آماری مورد بررسی، شهروندان با ۳۷/۰ بیشترین و دانش‌آموزان با ۲۴/۰ کمترین تأثیر را به‌عنوان متغیر میانجی بر احساس امنیت داشته‌اند.

 نتایج نشان‌ می‌دهد تأثیر میزان دین‌داری بر احساس امنیت از طریق سطح توسعه استان‌های مورد بررسی معنا‌دار بوده و مقدار آن برابر با ۳۸/۰ است. بر این اساس دین‌داری در استان‌های کم‌توسعه با ۴۴/۰ و درحال‌توسعه با ۳۸/۰ بیشترین تأثیر و در استان‌های توسعه‌یافته با ۲۶/۰کمترین تأثیر را از احساس امنیت به‌عنوان متغیر میانجی داشته است. هرچه سطح استان‌های مورد بررسی از کم‌توسعه به‌سمت درحال‌توسعه و توسعه‌یافته حرکت می‌کند، نقش دین‌داری در احساس امنیت نیز کاهش می‌یابد، می‌توان نتیجه گرفت که در استان‌های سنتی ازجمله کم‌توسعه و درحال‌توسعه، دین‌داری به‌عنوان حلقه پیوندی بین گروه‌های مذهبی، شهروندان و آفریننده سرمایه اجتماعی، تأثیر زیادی در تأمین امنیت اجتماعی داشته و این وضعیت در استان‌های توسعه‌یافته به‌دلیل فردگرایی، مدرنیته، سبک زندگی مدرن و ناهمگونی اجتماعی برعکس بوده و نقش دین‌داری در این استان‌ها کاهش‌یافته است.

[1]. Security

[2]. Sense of Safety

[3]. Taylor

[4]. Radcliff Brown

[5]. Yinger

[6] .Big Society

[7].  Baker and Smith

[8] .  Carolin, Peleikis and Thelen

[9] .Langat

[10] . Salvatore and Rubin

[11]. Robertson Smith

[12] . Geertz

[13] .Berger

[14]. Durkheim