تبیین ژئوپلیتیک زیست‌محیطی دریای خزر (بررسی منشأ آلودگی و علل‌های ژئوپلیتیکی آن)

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار جغرافیای سیاسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد

2 دانشجوی دکتری جغرافیای سیاسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

ژئوپلیتیک زیست‌محیطی، گفتمانی از ژئوپلیتیک انتقادی است که به مطالعه تغییرات بو‌م‌شناسی و جغرافیای تهدید‌ات زیستی در قالب سیاست‌های امنیتی جهان صنعتی در تخریب محیط زیست‌ و به‌‌طور‌کلی تأثیرات نظام جهانی بر محیط زیست، درقالبگفتما‌ن‌هایسیاسی می‌پردازد. در مطالعات انتقادی محیط زیست، حکومت‌ها وسازما‌ن‌هادراستفاده نامطلوبازمنابعتجدید‌پذیر و تجدیدناپذیر زیستی بیشترین نقش را دارند. ازاین‌حیث شواهد حاکی از این است که به‌‌تبع از عواملی چند در حال حاضر دریای خزر به یکی از آلوده‌ترین اکوسیستم‌های آبی جهان بدل شده است. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی و با استناد به منابع معتبر کتابخانه‌ای در پی پاسخ به این سؤال است که آلودگی‌های دریای خزر حول چه منابعی است و عمده‌ترین عوامل تأثیر‌گذار ژئوپلیتیکی بر آلودگی‌های مذکور، نشئت گرفته از چه مسائلی است؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد، به‌‌طور‌کلی آلودگی‌های خزر ناشی از منابع متعدد واقع در خشکی و دریاست که به‌تبع از این منابع، هرکدام از پنج کشور ساحلی به نحوی در آلودگی خزر سهیم‌اند. از حیث دلایل ژئوپلیتیکی نیز، به‌طور مشخص خلأ یک رژیم حقوقی پایدار (اصلی‌ترین عامل)، بسته بودن دریاچه (شکل کالبدی و فیزیکی دریاچه)، نگرش‌ کالاگونه و مادی‌گرایانه کشورهای ساحلی به منابع خزر و توسعه‌نیافتگی و وابستگی برخی کشورهای ساحلی به تکنولوژی‌های غربی مهم‌ترین عوامل ژئوپلیتیکی مؤثر بر آلودگی خزر محسوب می‌شوند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Explaining the Environmental Geopolitics of Caspian Sea (Checking the Sources of its Contamination and Geopolitical Causes)

نویسندگان [English]

  • SH Z 1
  • E A 2
1 P
2 S
چکیده [English]

Environmental Geopolitics is a discourse of critical geopolitics that studies the Ecological changes and the Geography of Environmental threats in the form of the industrial world’s security policies in the destruction of the environment and the effects of the global system on the Environmen, In the form of political discourses.
       In the critical studies about ecology, governments and organizations have the biggest role in the misuse of renewable and nonrenewable sources. The indicative for this claim is that the Caspian Sea as a result of several factors at the moment has become one of the most polluted aquatic ecosystems in the world.
       This article is descriptive-analytic and based on reliable sources in order to find answers to the questions that what are the main sources and the most effective geopolitical factors of the Caspian Sea’s pollution.
            The results show the Caspian’s pollution arises from multiple sources on land and sea, and each of the five littoral states contribute  to it. For geopolitical reasons , specifically, lack of a stable legal regime (main factor), closeness of the lake (its physical form), having materialistic and commodity-like attitudes towards its resources by coastal countries and underdevelopment and dependence of certain coastal countries to Western technologies are the most important geopolitical factors affecting the Caspian pollution.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Caspian Sea
  • Environmental Geopolitics
  • Marine Pollution

مراجع

1.آجیلی، هادی و مهناز زارع (1394). «جایگاه ترکمنستان در چشم‌انداز انرژی اتحادیه اروپا»، فصلنامه آسیای مرکزی و قفقاز، ش 92.

2. ابوطالبی، مرتضی (1378). «خطوط انتقال نفت و گاز در آسیای مرکزی»، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، ش 25.‌

3.احمدی، حسین و داراب جلیل پیران (1389). «رژیم امنیتی حوزه دریای خزر پس از فروپاشی اتحاد شوروی تا 2009؛ موانع و چالش‌ها»، فصلنامه تحقیقات سیاسی و بین‌المللی، ش 3.

4. احمدی، سید‌عباس و همکاران‌ (1392). «جنبه‌های بین‌المللی ژئوپلیتیک محیط زیست»، فصلنامه پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دوره چهل و پنجم، ش 3.

5. _____ (1390). «تبیین ژئوپلیتیکی مسائل محیط زیست»، فصلنامه نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، سال سوم، ش 4.

6.احمدی‌پور، زهرا و زهرا حسینی‌سادات محله (1394). «ماهیت رقابت در منطقه ژئوپلیتیکی خزر»، فصلنامه روابط خارجی، سال هفتم، ش 3.

7.احمدی‌پور، زهرا و همکاران (1393). «عوامل منازعه و همکاری در منطقه ژئوپلیتیک دریای خزر (ظرفیت‌های همگرایی و واگرایی)»، فصلنامه مطالعات اوراسیای مرکزی، دوره هفتم، ش 1.

8._____ (1389). ژئوپلیتیک دریای خزر، تهران، سازمان جغرافیای نیروهای مسلح.

9.اسکانی، غلام‌حسین و اعظم‌السادات امینی‌ (1392). «تأثیر صنایع نفت و گاز بر اکوسیستم دریای خزر»، مجله رشد و آموزش جغرافیا، دوره 27، ش 4.

  1.  اسماعیلی شریف‌آباد، رضا ‌(1380). «بررسی ابعاد حقوقی آلودگی دریایی در چارچوب حقوق بین‌الملل با نگرش بر منطقه خلیج فارس»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد حقوق بین‌الملل، دانشگاه شیراز.
  2. اطاعت، جواد و همکاران ‌(1390). «عوامل مؤثر در عدم تعیین خطوط مرز دریایی کشورهای ساحلی دریای خزر»، فصلنامه راهبرد، سال بیستم، ش 61.
  3. اکتشاف و تولید نفت و گاز (1393). «رژیم حقوقی دریای خزر و چهارمین نشست کشورهای حاشیه آن»، ماهنامه علمی ـ ترویجی، ش 117.
  4. امیر‌احمدیان، بهرام (1382). «میزگرد آسیای مرکزی:‌ همکاری‌های منطقه‌ای در نظام استراتژیک نوین»، فصلنامه سیاست خارجی، ش 17.
  5. ببران، صدیقه و محمدرضا قادری (1388). محیط زیستخلیجفارسودریایعمان، تهران، گروه پژوهشی توسعه پایدار و محیط زیست، پژوهشکده تحقیقات استراتژیک.
  6. برامز، بنگت (1368). «حاکمیت در منابع طبیعی»، ترجمه علی حیرانی نوبری،مجله حقوق بین‌الملل، ش 11.
  7. چرچیل، رابین و آلن لو (1377). حقوق بین‌الملل دریاها، ترجمه بهمن آقایی، تهران، انتشارات گنج دانش.
  8. حافظ‌نیا، محمدرضا (1390). اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک، چاپ سوم، مشهد، انتشارات پاپلی.
  9. دنیای اقتصاد (25/7/1395). «قزاقستان صادرات نفت از بزرگ‌ترین‌ میدان نفتی در دریای خزر را از سرگرفت»، ش 3886، قابل دسترسی در: www.irna.ir/fa/News/82266997.
  10. رفیع، حسین و همکاران (1390). «انگیزه‌ها و بازدارنده‌های برجسته درمجموعه امنیتی دریاچه مازندران»، فصلنامه راهبرد دفاعی، سال نهم، ش 35.
  11. رمضانی قوام‌آبادی، محمد‌حسین (1386). «نگاهی به اصل استفاده غیرزیانبار (پایدار)، از سرزمین در حقوق بین‌الملل محیط زیست»، مجله علوم محیطی، دوره چهارم، ش 4.
  12. زرگر، علی‌اصغر و زینب نوروزی ‌کلرمی (1394). «مسئولیت و نقش دولت‌های حوزه خلیج فارس در حفاظت از محیط زیست»، فصلنامهمطالعاتروابطبین‌الملل، سال نهم، ش 33.
  13. صلح‌چی، محمدعلی و مهرداد محمدی (1394). «تعهدات زیست‌محیطی شرکت‌های فراملی در حقوق بین‌الملل محیط زیست»، فصلنامه پژوهش حقوق عمومی، سال شانزدهم، ش 46.
  14. عابسی، عزیز و محسن سعیدی (1389). «منشأ هیدروکربن‌ها در رسوبات سواحل جنوبی دریای خزر در محدوده استان‌های گلستان و مازندران»، مجله محیط‌شناسی، سال سی‌و‌ششم، ش 55.
  15. عباسی ترکمانی، محمدرضا (1378). «آلودگی دریای خزر: لزوم احترام به قواعد بین‌المللی محیط زیست و مسئولیت بین‌المللی دو‌لت‌ها»، فصلنامه‌ مرکزمطالعاتآسیای مرکزیوقفقاز، ش ٢٧‌.
  16. فاطمی، محمدرضا (1395). «تمامی خطراتی که جان خزر را تهدید می‌کند»، روزنامه سبزینه، سال اول، ش 86.
  17. فرشادگهر، ناصر (1386). «واگویه‌های دیگری از سیاست و حقوق بین‌الملل نفت در دریای خزر»، فصلنامه مطالعات خاورمیانه، سال چهاردهم، ش 2 و‌3.
  18. فلینت، کالین (1390). مقدمه‌ای بر ژئوپلیتیک، ترجمه محمدباقر قالیباف و هادی پوینده، تهران، انتشارات قومس.
  19. قاسمی، حاکم و زهرا ناظری (1390). «تحولات ژئوپلیتیک در حوزه دریایی خزر و تغییر نگرش قدرت‌های بزرگ در این منطقه»، فصلنامه ژئوپلیتیک، دوره 7، ش 23.
  20. کاویانی‌راد، مراد (1390). «امنیت زیست‌محیطی از نظر ژئوپلیتیک»، فصلنامه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، جلد 20، ش 23.
  21. کردوانی، پرویز (1374). اکوسیستم‌های آبی ایران (دریای خزر)، تهران، نشر قومس.
  22. کریمی‌پور، یدالله و همکاران (1394). «ژئوپلیتیک خلأ‌های حقوقی مبارزه با آلودگی دریاها»، فصلنامه مجلس و راهبرد، سال بیست‌ودوم، ش 83.
  23. کولائی، الهه و مهناز گودرزی (1388). «تهدیدهای زیست‌محیطی دریای مازندران و نقش کنوانسیون تهران در مقابله با آن»، فصلنامه علوم محیطی، سال هفتم، ش 1.
  24. کولائی، الهه (1387). «ژئوپلیتیک انتقال نفت از قفقاز»، فصلنامه مطالعات اوراسیای مرکزی، سال اول، ش 1.
  25. مافی، همایون (1382). «آلودگی دریای خزر و مسئولیت بین‌المللی دولت‌ها»،پژوهشنامه علوم انسانی و اجتماعی، سال سوم، ش 9 و10.
  26. مجتهدزاده، پیروز و سهراب عسکری (1392). جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیک (عمومی و ایران)، چاپ ششم، انتشارات دانشگاه پیام نور.
  27. مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی (1393). «بررسی وضعیت آلودگی دریای خزر، معاونت پژوهش های زیربنایی و امور تولیدی»، معاونت پژوهش‌های مجلس، کد موضوع 250، شماره مسلسل 13843.
  28. _____ (21/06/1393).« بررسی وضعیت آلودگی دریای خزر»، معاونت پژوهش‌های مجلس، شماره خبر 901164، به آدرس: rc.majlis.ir/fa/news/print_version/901164.
  29. _____ (1390). «چالش‌های زیست‌محیطی دریای خزر»، معاونت پژوهش‌های مجلس، شماره مسلسل 12037.
  30. _____ (1384). «منطقه دریای خزر، مسائل و موضوعات جاری»، معاونت پژوهش‌های مجلس.
  31. _____ (1381). «چند دیدگاه درباره رژیم حقوق دریای خزر و آلودگی محیط زیست آن»،در گفتگو با احسان نراقی، معاونت پژوهش‌های مجلس.
  32. مستقیمی، بهرام(1384). حفظ محیط زیست دریای خزر، راهکارهای دیپلماتیک، تهران، وزارت امور خارجه مرکز چاپ و انتشارات.
  33. مولایی، یوسف و دیان جانباز (1395). «ژئوپلیتیک و موازنه قدرت در خزر»، فصلنامه مطالعات اوراسیای مرکزی، دوره نهم، ش 1.
  34. میرمحمد صادقی، محسن(1374). «رژیم حقوقی دریای خزر از لحاظ حقوق بین‌الملل و معاهدات فی‌ما‌بین ایران و شوروی سابق»، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، ش 10.
  35. نجف‌پور، علیرضا و حجت‌الله پاشپور ‌(1394). «بررسی ژئواکونومی دریای خزر (مطالعه موردی خاویار)» فصلنامه خراسان بزرگ، سال ششم، ش 18.
    1. BP (2015). "Statistical Review of World Energy, 64th Edition", Available at: http://www.bp.com/statiscalreview=Bpstate, (Accessed on: 7/3/2016).
    2. Caspian Sea (2011). "State of the Environment of the Caspian Sea", Available at: https://www.grida.no/publications/132.
    3. Caspian Sea Environment (2008). www.caspianenvironment.org/reports.htm.
    4. Christophe Puech, Jean (2001)." Private and National Interest in the Caspian RegionL", The Politics of Caspian Oil, Vol. 2, No. 2.
    5. Ciarreta, Aitor and Shahriyar Nasirov (2012). "Development Trends in the Azerbaijan Oil and Gas Sector: Achivements and Challenges", Energy Policy,Vol.40, No. 40.
    6. Dalby, Simon (2003). Environmental Insecurities: Geopolitics, Resources and Conflict Environmental", Economic and Political Weekly, Vol. 38, No.48.
    7. Dalby, Simon, Paul Routledge and Gearoid O Tuatail (1998). The Geopolitics Reader, (2nd edition), Routledge.
    8. Dwivedi, R. L. (1990). Fundamentals of Political Geography, Allahabad: Chaitanya Publishing House.
    9. Earthe Snapshot (2013). "Azerbaijan", Available at: http:// www.eosnap.com/ tag/azerbaijan.
    10. EIA(2014)." Petroleum and Other Liquid", August 6. Available at: http://www.eia.gov/petroleum/, (Accessed on: 25/5/2016).
    11. Energy Charter (2013)."The Energy Charter Treaty", Available at: http://www.energycharter.org/process/energy-charter-treaty-1994/energy-charter- treaty/, (Accessed on: 8/3/2016).
    12. Ivanova, Aleksei Yur'evich and et al. (2012). "Characterization of Oil Pollution Around the Oil Rocks Production Site in the Caspian Sea Using Spaceborne Polarimetric SAR Imagery", ISSN 0001_4338, Izvestiya, Atmospheric and Oceanic Physics, Vol. 48, No. 9.
    13. Jafari, N. (2010)."Review of Pollution sources and Controls in Caspian Sea region", Journal of Ecology and the Natural Environment, Vol. 2(2).
    14. Krivilev, Vladimir A. (2009). Geopolitics and Environmental Security, NATO Science for Peace and Security Series C.
    15. Naghizadeh, Alireza and et al. (2016). "Environmental Protection of Caspian Sea by Establishing of Joint Development Zone and Its Effects on Regional and International Security", Journal of Politics and Law, Vol. 9, No. 9.
    16. Tehran Convention Website (2017)."Caspian Sea Region", Available at: http://www.tehranconvention.org.
    17. Traffic )2008, 25 January). "Russian Government to Create Monopoly on Caviar", http://www.traffic.org/seizures/2008/1/25/russian-government-to-create-monopoly-oncaviar.

19.                 دیپلماسی ایرانی (6/6/1394). «رژیم حقوقی دریای خزر، چالش‌ها و چشم‌اندازها».

57.               Hays, Jeffrey (2008). "Water Pollution in Russia, Facts and Details" (updated May 2016), Available at: factsanddetails.com › Russia › Nature, Science, Animals-Environment, Pollution.

Trilling, David (2013)." Turkmenistan: Satellites Expose Oil Spills on Caspian Sea", Available at: http://www.eurasianet.org/node/66932.

مجلس و راهبرد

دوره 25، شماره 93
بهار 1397
صفحه 149-182

فایل ها

اشتراک گذاری

ارجاع به این مقاله

آمار